Sidebar
सामवेद के मन्त्र
सामवेद - मन्त्रसंख्या 961
ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
देवता - पवमानः सोमः
छन्दः - गायत्री
स्वरः - षड्जः
काण्ड नाम -
26
प्र꣡ सोमा꣢꣯सो अधन्विषुः꣣ प꣡व꣢मानास꣣ इ꣡न्द꣢वः । श्री꣣णाना꣢ अ꣣प्सु꣡ वृ꣢ञ्जते ॥९६१॥
स्वर सहित पद पाठप्र꣢ । सो꣡मा꣢꣯सः । अ꣣धन्विषुः । प꣡व꣢꣯मानासः । इ꣡न्द꣢꣯वः । श्री꣣णानाः꣢ । अ꣣प्सु꣢ । वृ꣣ञ्जते ॥९६१॥
स्वर रहित मन्त्र
प्र सोमासो अधन्विषुः पवमानास इन्दवः । श्रीणाना अप्सु वृञ्जते ॥९६१॥
स्वर रहित पद पाठ
प्र । सोमासः । अधन्विषुः । पवमानासः । इन्दवः । श्रीणानाः । अप्सु । वृञ्जते ॥९६१॥
सामवेद - मन्त्र संख्या : 961
(कौथुम) उत्तरार्चिकः » प्रपाठक » 3; अर्ध-प्रपाठक » 2; दशतिः » ; सूक्त » 3; मन्त्र » 1
(राणानीय) उत्तरार्चिकः » अध्याय » 6; खण्ड » 1; सूक्त » 3; मन्त्र » 1
Acknowledgment
(कौथुम) उत्तरार्चिकः » प्रपाठक » 3; अर्ध-प्रपाठक » 2; दशतिः » ; सूक्त » 3; मन्त्र » 1
(राणानीय) उत्तरार्चिकः » अध्याय » 6; खण्ड » 1; सूक्त » 3; मन्त्र » 1
Acknowledgment
भाष्य भाग
हिन्दी (4)
विषय
प्रथम मन्त्र में ब्रह्मानन्दरूप सोमरसों का वर्णन है।
पदार्थ
(पवमानासः) पवित्रता देनेवाले, (इन्दवः) दीप्त तथा रस से सराबोर करनेवाले (सोमासः) ब्रह्मानन्दरस (अधन्विषुः) जीवात्मा को प्राप्त हुए हैं। वे (श्रीणानाः)उस आत्मा को परिपक्व करते हुए (अप्सु) उसके द्वारा किये जाते हुए कर्मों में (वृञ्जते) अपने आपको छोड़ते हैं अर्थात् व्याप्त होते हैं ॥१॥
भावार्थ
ब्रह्म के पास से प्राप्त आनन्दरसों से परिपक्व और पूर्णता को प्राप्त मनुष्य शुभकर्मों का ही आचरण करता है, अशुभों का नहीं ॥१॥
पदार्थ
(पवमानासः-इन्दवः सोमासः) ‘बहुवचन आदरार्थ’ धारा रूप में प्राप्त होता हुआ आनन्दरसपूर्ण शान्त परमात्मा (प्राधन्विषुः) उपासक के हृदय में प्रगति कर रहा है—प्रवाहित हो रहा है (श्रीणानाः) आत्मा से मिश्रण कर संयुक्त हो (अप्सु वृञ्जते) प्राणों के अन्दर*9 अपने आनन्दरस छोड़ता है, इस उपासक का आत्मा हृदय और प्राण परमात्मा के आनन्दरस से पूर्ण हो जाते हैं॥१॥
टिप्पणी
[*9. “प्राणा वा आपः” [तां॰ ९.९.४]।]
विशेष
ऋषिः—असितो देवलो वा (बन्धनरहित—रागरहित या परमात्मदेव को अपने अन्दर लाने वाला)॥ देवता—पवमानः सोमः (धारारूप में प्राप्त होने वाला सोम)॥ छन्दः—गायत्री॥<br>
पदार्थ
प्रस्तुत मन्त्र में विद्वान् उपदेशकों के गुणों का चित्रण हुआ है—१. (सोमासः) = सौम्य स्वभाववाले, २. (पवमानासः) = ज्ञानोपदेश से सबके जीवनों को पवित्र करनेवाले, ३. (इन्दवः) = ज्ञानरूप परमैश्वर्यवाले अथवा शक्तिशाली, ४. (अप्सु) = कर्मों में (श्रीणानाः) = अपना परिपाक करते हुए, ५. (प्र अधन्विषुः) = [धन्वतिर्गत्यर्थः–नि० २.१५.६४] गतिशील होते हैं और ६. (प्र वृञ्जते) लोगों को पाप-कर्मों से पृथक् करते हैं।
भावार्थ
उपदेष्टा सदा सौम्य व परिपक्व विचारोंवाला ही होना चाहिए ।
विषय
missing
भावार्थ
(पवमानासः) भ्रमण करते हुए, (इन्दवः) ज्ञानसम्पन्न, (सोमासः) बहते जलों के समान सौम्य गुणों से युक्त, शमदमादि के साधक, शान्त स्वभाव, मुक्तजन (श्रीणानाः) अपने अनुभव और ज्ञान में परिपक्व या तपस्वी होकर (अप्सु) प्रजाओं या लोकों में (वृञ्जते) भ्रमण करते हैं।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
ऋषिः—त्रय ऋषिगणाः। २ काश्यपः ३, ४, १३ असितः काश्यपो देवलो वा। ५ अवत्सारः। ६, १६ जमदग्निः। ७ अरुणो वैतहव्यः। ८ उरुचक्रिरात्रेयः ९ कुरुसुतिः काण्वः। १० भरद्वाजो बार्हस्पत्यः। ११ भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा १२ मनुराप्सवः सप्तर्षयो वा। १४, १६, २। गोतमो राहूगणः। १७ ऊर्ध्वसद्मा कृतयशाश्च क्रमेण। १८ त्रित आप्तयः । १९ रेभसूनू काश्यपौ। २० मन्युर्वासिष्ठ २१ वसुश्रुत आत्रेयः। २२ नृमेधः॥ देवता—१-६, ११-१३, १६–२०, पवमानः सोमः। ७, २१ अग्निः। मित्रावरुणौ। ९, १४, १५, २२, २३ इन्द्रः। १० इन्द्राग्नी॥ छन्द:—१, ७ नगती। २–६, ८–११, १३, १६ गायत्री। २। १२ बृहती। १४, १५, २१ पङ्क्तिः। १७ ककुप सतोबृहती च क्रमेण। १८, २२ उष्णिक्। १८, २३ अनुष्टुप्। २० त्रिष्टुप्। स्वर १, ७ निषादः। २-६, ८–११, १३, १६ षड्जः। १२ मध्यमः। १४, १५, २१ पञ्चमः। १७ ऋषभः मध्यमश्च क्रमेण। १८, २२ ऋषभः। १९, २३ गान्धारः। २० धैवतः॥
संस्कृत (1)
विषयः
तत्रादौ ब्रह्मानन्दरूपान् सोमरसान् वर्णयति।
पदार्थः
(पवमानासः) पवित्रताप्रदायकाः (इन्दवः) दीप्ताः, रसेन क्लेदकाश्च (सोमासः) ब्रह्मानन्दरसाः (अधन्विषुः) जीवात्मानमुपगताः सन्ति। [धन्वतिः गतिकर्मा। निघं० २।१४।] ते (श्रीणानाः२) तं जीवात्मानं परिपचन्तः (अप्सु) तेन क्रियमाणेषु कर्मसु (वृञ्जते) स्वात्मानं परित्यजन्ति, व्याप्नुवन्तीत्यर्थः। [वृजी वर्जने, अदादिः] ॥१॥
भावार्थः
ब्रह्मणः सकाशात् प्राप्तैरानन्दरसैः परिपक्वः पूर्णतां च गतो मनुष्यः शुभान्येव कर्माण्याचरति नाशुभानि ॥१॥
टिप्पणीः
१. ऋ० ९।२४।१, ‘अ॒प्सु मृ॑ज्जत’ इति पाठः। २. श्रीणानाः श्रीणनं मिश्रणं, मिश्रयमाणाः—इति वि०।
इंग्लिश (2)
Meaning
The pure, enlightened, liberated souls, mature in experience and knowledge, roam about midst men.
Translator Comment
Highly enlightened, emancipated souls move midst men preaching the eternal truths of the Vedas.
Meaning
Soma currents of purity, power and beauty of divinity, purifying and inspiring streams of lifes joy, sparkling, and enlightening humanity, when absorbed, and integrated in human thought, word and action reflect in life and glorify noble people. (Rg. 9-24-1)
गुजराती (1)
पदार्थ
પદાર્થ : (पवमानासः इन्दवः सोमासः) ધારારૂપમાં પ્રાપ્ત થતાં આનંદરસપૂર્ણ પરમાત્મા (प्राधन्विषुः) ઉપાસકનાં હૃદયમાં પ્રગતિ કરી રહ્યો છે-પ્રવાહિત થઈ રહ્યો છે. (श्रीणानाः) આત્માથી મળી સંયુક્ત થા. (अप्सु वृञ्जते) પ્રાણોની અંદર પોતાના આનંદરસને છોડે છે, તે ઉપાસકના આત્મા, હૃદય અને પ્રાણ પરમાત્માના આનંદરસથી પૂર્ણ બની જાય છે. (૧)
मराठी (1)
भावार्थ
ब्रह्माकडून प्राप्त झालेल्या आनंदरसाने परिपक्व व पूर्णता प्राप्त झालेला माणूस शुभकर्माचेच आचरण करतो, अशुभाचे नव्हे. ॥१॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
Misc Websites, Smt. Premlata Agarwal
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
Sri Dharampal Arya
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal