Loading...
यजुर्वेद अध्याय - 1

मन्त्र चुनें

  • यजुर्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • यजुर्वेद - अध्याय 1/ मन्त्र 1
    ऋषिः - परमेष्ठी प्रजापतिर्ऋषिः देवता - सविता देवता छन्दः - स्वराट्बृहती,ब्राह्मी उष्णिक्, स्वरः - ऋषभः
    4083

    इ॒षे त्वो॒र्जे त्वा॑ वा॒यव॑ स्थ दे॒वो वः॑ सवि॒ता प्रार्प॑यतु॒ श्रेष्ठ॑तमाय॒ कर्म॑ण॒ऽआप्या॑यध्वमघ्न्या॒ऽइन्द्रा॑य भा॒गं प्र॒जाव॑तीरनमी॒वाऽअ॑य॒क्ष्मा मा व॑ स्ते॒नऽई॑शत॒ माघश॑ꣳसो ध्रु॒वाऽअ॒स्मिन् गोप॑तौ स्यात ब॒ह्वीर्यज॑मानस्य प॒शून् पा॑हि॥१॥

    स्वर सहित पद पाठ

    इ॒षे। त्वा॒। ऊ॒र्ज्जे। त्वा॒। वा॒यवः॑। स्थ॒। दे॒वः। वः॒। स॒वि॒ता। प्र। अ॒र्प॒य॒तु॒। श्रे॑ष्ठतमा॒येति॒ श्रे॑ष्ठऽतमाय। कर्म्म॑णे। आ। प्या॒य॒ध्व॒म्। अ॒घ्न्याः॒। इन्द्रा॑य। भा॒गं। प्र॒जाव॑ती॒रिति॑। प्र॒जाऽव॑तीः। अ॒न॒मी॒वाः। अ॒य॒क्ष्माः। मा। वः॒। स्ते॒नः। ई॒श॒त॒। मा अ॒घश॑ꣳसः॒ इत्य॒घऽश॑ꣳसः। ध्रुवाः। अस्मिन्। गोप॑ता॒विति॒ गोऽप॑तौ। स्या॒त॒। ब॒ह्वीः। यज॑मानस्य। प॒शून्। पा॒हि॒ ॥१॥


    स्वर रहित मन्त्र

    इषे त्वोर्जे त्वा वायव स्थ देवो वः सविता प्रार्पयतु श्रेष्ठतमाय कर्मण आप्यायध्वमघ्न्या इन्द्राय भागम्प्रजावतीरनमीवाऽअयक्ष्मा मा व स्तेनऽईशत माघशँसो धु्रवाऽअस्मिन्गोपतौ स्यात बह्वीः यजमानस्य पशून्पाहि ॥


    स्वर रहित पद पाठ

    इषे। त्वा। ऊर्ज्जे। त्वा। वायवः। स्थ। देवः। वः। सविता। प्र। अर्पयतु। श्रेष्ठतमायेति श्रेष्ठऽतमाय। कर्म्मणे। आ। प्यायध्वम्। अघ्न्याः। इन्द्राय। भागं। प्रजावतीरिति। प्रजाऽवतीः। अनमीवाः। अयक्ष्माः। मा। वः। स्तेनः। ईशत। मा अघशꣳसः इत्यघऽशꣳसः। ध्रुवाः। अस्मिन्। गोपताविति गोऽपतौ। स्यात। बह्वीः। यजमानस्य। पशून्। पाहि॥१॥

    यजुर्वेद - अध्याय » 1; मन्त्र » 1
    Acknowledgment

    संस्कृत (2)

    विषयः

    अथोत्तमकर्मसिध्यर्थमीश्वरः प्रार्थनीय इत्युपदिश्यते॥

    अन्वयः

    हे मनुष्या अयं सविता देवो भगवान् वायवस्थ यान्यस्माकं वो युष्माकं च प्राणान्तःकरणेन्द्रियाणि सन्ति तानि श्रेष्ठतमाय कर्मणे प्रार्पयतु। वयमिषेऽन्नायोत्तमेच्छायै सवितारं देवं त्वा त्वां तथोर्ज्जे पराक्रमोत्तमरसप्राप्तये भागं भजनीयं त्वा त्वां सततमाश्रयामः; एवं भूत्वा यूयमाप्यायध्वं वयं चाप्यायामहे। हे परमेश्वर! भवान् कृपयाऽस्माकमिन्द्राय परमैश्वर्य्यप्राप्तये श्रेष्ठतमाय कर्मणे चेमाः प्रजावतीरनमीवा अयक्ष्मा गाः सदैव प्रार्पयतु। हे परमात्मन्! भवत्कृपयास्माकं मध्ये कश्चिदघशंसः पापी स्तेनश्चोरश्च मेशत कदाचिन्मोत्पद्यताम्। तथा त्वमस्य यजमानस्य जीवस्य पशून् पाहि सततं रक्ष। यतो वः ता गा इमान् पशूंश्चाघशंसः स्तेनो मेशत। हर्तुं समर्थो न भवेद् यतोऽस्मिन् गोपतौ पृथिव्यादिरक्षणमिच्छुकस्य धार्मिकमनुष्यस्य समीपे बह्वीर्बह्व्यो गावो ध्रुवाः स्यात भवेयुः॥१॥

    पदार्थः

    (इषे) अन्नविज्ञानयोः प्राप्तये। इषमित्यन्ननामसु पठितम् (निघं॰२.७) इषतीति गतिकर्मसु पठितम् (निघं॰२.१४) अस्माद्धातोः क्विपि कृते पदं सिध्यति (त्वा) विज्ञानस्वरूपं परमेश्वरम् (ऊर्ज्जे) पराक्रमोत्तमरसलाभाय। ‘ऊर्ग्रसः’ (शत॰५.१.२.८) (त्वा) अनन्तपराक्रमानन्दरसघनम् (वायवः) सर्वक्रियाप्राप्तिहेतवः स्पर्शगुणा भौतिकाः प्राणादयः। वायुरिति पदनामसु पठितम् (निघं॰५.४) अनेन प्राप्तिसाधका वायवो गृह्यन्ते। वा गतिगन्धनयोरित्यस्मात् (कृवापा॰ उणा॰१।१) अनेनाप्युक्तार्थो गृह्यते (स्थ) सन्ति। अत्र पुरुषव्यत्ययेन प्रथमपुरुषस्य स्थाने मध्यमपुरुषः (देवः) सर्वेषां सुखानां दाता सर्वविद्याद्योतकः। देवो दानाद्वा दीपनाद्वा द्योतनाद्वा द्युस्थानो भवतीति वा यो देवः सा देवता (निरु॰७.१५) (वः) युष्माकं (सविता) सर्वजगदुत्पादकः सकलैश्वर्य्यवान् जगदीश्वरः (प्रार्पयतु) प्रकृष्टतया संयोजयतु (श्रेष्ठतमाय) अतिशयेन प्रशस्तः सोऽतिशयितस्तस्मै यज्ञाय (कर्म्मणे) कर्तुं योग्यत्वेन सर्वोपकारार्थाय (आप्यायध्वम्) आप्यायामहे वा। अत्र पक्षे व्यत्ययः (अघ्न्याः) वर्धयितुमर्हा हन्तुमनर्हा गाव इन्द्रियाणि पृथिव्यादयः पशवश्च। ‘अघ्न्या इति गोनामसु पठितम्’ (निघं॰२।११) (इन्द्राय) परमैश्वर्य्ययोगाय (भागम्) सेवनीयं भागानां धनानां ज्ञानानां वा भाजनम् (प्रजावतीः) भूयस्यः प्रजा वर्त्तन्ते यासु ताः। अत्र भूम्न्यर्थे मतुप् (अनमीवाः) अमीवो व्याधिर्न विद्यते यासु ताः। ‘अम रोगे’ इत्यस्माद् बाहुलकादौणादिक ‘ईवन्’ प्रत्ययः (अयक्ष्माः) न विद्यते यक्ष्मा रोगराजो यासु ताः। यक्ष इत्यस्मात्। अर्त्तिस्तु॰ (उणा॰१।१३८) अनेन ‘मन्’ प्रत्ययः (मा) निषेधार्थे (वः) ताः। अत्र पुरुषव्यत्ययः (स्तेनः) चोरः (ईशत) ईष्टां समर्थो भवतु। अत्र लोडर्थे लङ्। बहुलं छन्दसि [अष्टा॰२.४.७३] इति शपो लुगभावः (मा) निषेधार्थे (अघशꣳसः) योऽघं पापं शंसति सः (ध्रुवाः) निश्चलसुखहेतवः (अस्मिन्) वर्त्तमाने प्रत्यक्षे (गोपतौ) यो गवां पतिः स्वामी तस्मिन् (स्यात) भवेयुः (बह्वीः) बह्वयः अत्र। वा छन्दसि (अष्टा॰६।१।१०६) अनेन पूर्वसवर्णदीर्घादेशः (यजमानस्य) यः परमेश्वरं सर्वोपकारं धर्मं च यजति तस्य विदुषः (पशून्) गोऽश्वहस्त्यादीन् श्रियः प्रजा वा। श्रीर्हि पशवः (शत॰१.६.३.३६) प्रजा वै पशवः (शत॰१.४.६.१७) (पाहि) रक्ष॥ अयं मन्त्रः (शत॰१.५.४.१-८) व्याख्यातः॥१॥

    भावार्थः

    मनुष्यैः सदैव धर्म्यं पुरुषार्थमाश्रित्यर्ग्वेदाध्ययनेन गुणगुणिनौ ज्ञात्वा सर्वपदार्थानां संप्रयोगेण पुरुषार्थसिद्धये श्रेष्ठतमाभिः क्रियाभिः संयुक्तैर्भवितव्यम्। यत ईश्वरानुग्रहेण सर्वेषां सुखैश्वर्य्यस्य वृद्धिः स्यात्। तथा सम्यक् क्रियया प्रजाया रक्षणशिक्षणे सदैव कर्त्तव्ये। यतो नैव कश्चिद् रोगाख्यो विघ्नश्चोरश्च प्रबलः कदाचिद् भवेत् प्रजाश्च सर्वाणि सुखानि प्राप्नुयुः। येनेयं विचित्रा सृष्टी रचिता तस्मै जगदीश्वराय सदैव धन्यवादा वाच्याः। एवं कुर्वतो भवतः परमदयालुरीश्वरः कृपया सदैव रक्षयिष्यतीति मन्तव्यम्॥१॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषयः

    अथोत्तमकर्मसिद्धयर्थमीश्वरःप्रार्थनीयइत्युपदिश्यते॥

    सपदार्थान्वयः

    हे मनुष्याः ! अयंसविता सर्वजगदुत्पादकः सकलैश्वर्य्यवान्‌ जगदीश्वरः, देवः=भगवान्‌ सर्वेषां सुखानां दाता, सर्वविद्याद्योतकः, वायव स्थ=यान्यस्माकं वः= युष्माकं चप्राणान्तःकरणेन्द्रियाणि सन्ति तानि (वायवः=सर्वक्रियाप्राप्तिहेतवः स्पर्शगुणा भौतिकाः प्राणादयः) श्रेष्ठतमाय अतिशयेन प्रशस्तः सोऽतिशयितस्तस्मै यज्ञाय कर्मणे कर्तुं योग्यत्वेन सर्वोपकारार्थायप्रार्पयतु प्रकृष्टतया संयोजयतु।

    वयमिषे = अन्नायोत्तमेच्छायैअन्नविज्ञानयोःप्राप्तये सवितारं देवं त्वा=त्वां विज्ञानस्वरूपंपरमेश्वरं तथोर्जे=पराक्रमोत्तमरसप्राप्तये पराक्रमोत्तमरसलाभाय भागम्=भजनीयं सेवनीयंभागानाम्=धनानां ज्ञानानां वा भाजनं त्वा=त्वाम्‌अनन्तपराक्रमानन्दरसघनं सततमाश्रयामः। एवंभूत्वा यूयमाप्यायध्वं वयं चाप्यायामहे।

    हे परमेश्वर ! भवान्‌ कृपयाऽस्माकमिन्द्राय=परमैश्वर्यप्राप्तये परमैश्वर्य्ययोगाय श्रेष्ठतमाय कर्मणेचेमाः प्रजावतीः भूयस्यः प्रजा वर्तन्ते यासु ताः,अनमीवाः अमीवः=-व्याधिर्न विद्यते यासु ताः, अयक्ष्माः न विद्यते यक्ष्मा रोगराजो यासु ताः [अघ्न्याः]=गाः वर्धयितुमर्हा हन्तुमनर्हा गावः, इन्द्रियाणि, पृथिव्यादय:, पशवश्च [एतानि] सदैवप्रार्पयतु।

    हे परमात्मन्‌ ! भवत्कृपयास्माकं मध्ये कश्चिदघशंसः=पापी योऽघं=पापं शंसति सः,स्तेनः=चोरश्च मेशत=कदाचिन्मोत्पद्यतां मेष्टां=मा समर्थो भवतु।तथात्वमस्य यजमानस्य=जीवस्य यः परमेश्वर सर्वोपकारं धर्मं च यजति तस्य विदुषः, पशून्‌गोऽश्वहस्त्यादीन्, श्रियः, प्रजा वा पाहि=सततं रक्षयतो वः=ता गा, इमान् पशूंश्चाघशंसः स्तेनोमेशत=हन्तुं समर्थो न भवेत्‌, यत:--

    अस्मिन् वर्तमाने प्रत्यक्षे गोपतौ=पृथिव्यादिरक्षणमिच्छुकस्य धार्मिक मनुष्यस्य समीपे यो गवांपतिः स्वामी तस्मिन्, बह्वीः=बह्वयो गावो ध्रुवाःनिश्चलसुखहेतवः स्यात=भवेयुः।। १। १।।

    पदार्थः

    (इषे) अन्नविज्ञानयोः प्राप्तये। इषमित्यन्ननामसु पठितम्॥ निघं० २।७॥ इषतीति गतिकर्मसु पठितम्॥ निघं० २। १४॥ अस्माद्धातोः क्विपि कृते पदं सिध्यति (त्वा) विज्ञानस्वरूपं परमेश्वरम् (ऊर्ज्जे) पराक्रमोत्तमरसलाभाय। ऊर्ग्रसः॥ श० ५।१।२।८॥ (त्वा) अनन्तपराक्रमानन्दरसघनम् (वायवः) सर्वक्रियाप्राप्तिहेतवः स्पर्शगुणा भौतिकाः प्राणादयः। वायुरिति पदनामसु पठितम्॥ निघं० ५।४॥ अनेन प्राप्तिसाधका वायवो गृह्यन्ते। वा गतिगन्धनयोरित्यस्मात् कृवापा०॥ उ० १।१॥ अनेनाप्युक्तार्थो गृह्यते (स्थ) सन्ति। अत्र पुरुषव्यत्ययेन प्रथमपुरुषस्य स्थाने मध्यमपुरुषः। (देवः) सर्वेषां सुखानां दाता, सर्वविद्याद्योतक:। देवो दानाद्वा दीपनाद्वा द्योतनाद्वा द्युस्थानो भवतीति वा यो देवः सा देववता॥ निरु॰ ७। १५॥ (वः) युष्माकं (सविता) सर्वजगदुत्पादकः सकलैश्वर्य्यवान् जगदीश्वरः (प्रार्पयतु) प्रकृष्टतया संयोजयतु (श्रेष्ठतमाय) अतिशयेन प्रशस्त: सोऽतिशयितस्तस्मै यज्ञाय (कर्म्मणे) कर्तुं योग्यत्वेन सर्वोपकारार्थाय (आप्यायध्वम्) आप्यायामहे वा। अत्र पक्षे व्यत्ययः (अघ्न्याः) वर्धयितुमर्हा हन्तुमनर्हा गाव इन्द्रियाणि पृथिव्यादयः पशवश्च। अघ्न्या इति गोनामसु पठितम्॥ निघं० २।११॥ (इन्द्राय) परमैश्वर्य्ययोगाय (भागम्) सेवनीयं भागानां धनानां ज्ञानानां वा भाजनम् (प्रजावतीः) भूयस्यः प्रजा वर्त्तन्ते यासु ताः। अत्र भूम्न्यर्थ मतुप् (अनमीवाः) अमीवो व्याधिर्न विद्यते यासु ताः। अम रोगे इत्यस्माद्बाहुलकादौणादिक ईवन् प्रत्ययः (अयक्ष्माः) न विद्यते यक्ष्मा रोगराजो यासु ता:। यक्ष इत्यस्मात्। अर्त्तिस्तु०॥ उ० १।१३८॥ अनेन मन्प्रत्ययः (मा) निषेधार्थे (वः) ताः। अत्र पुरुषव्यत्ययः। (स्तेनः) चोरः (ईशत) ईष्टां समर्थो भवतु। अत्र लोडर्थे लङ्। बहुलं छन्दसीति शपो लुगभावः (मा) निषेधार्थे (अघशसः) योऽघं पापं शंसति सः। (ध्रुवाः) निश्चलसुखहेतवः। (अस्मिन्) वर्तमाने प्रत्यक्षे (गोपतौ) यो गवां पतिः स्वामी तस्मिन् (स्यात) भवेयुः (बह्वीः) बह्वयः। अत्र वा छन्दसि॥ अ०६।१।१०६॥ अनेन पूर्वसवर्णदीर्घादेशः (यजमानस्य) यः परमेश्वरं सर्वोपकारं धर्मं च यजति तस्य विदुषः (पशून्) गोऽश्वहस्त्यादीन् श्रियः प्रजा वा। श्रीर्हि पशवः॥ श० १।६।३।३

    भावार्थः

    [ ऋग्वेदाध्ययनानन्तरं यजुर्वेदाध्ययन-प्रयोजनमाह--अयं सविता देवः=भगवान्‌ वायवःस्थ, श्रेष्ठतमाय कर्मणे प्रार्पयतु]

    भावार्थः-- मनुष्यै: सदैव धर्म्यं पुरुषार्थमाश्रित्यर्ग्वेदाध्ययनेन गुणगुणिनौ ज्ञात्वा सर्वपदार्थानांसंप्रयोगेण पुरुषार्थसिद्धये श्रेष्ठतमाभिः क्रियाभिःयुक्तैर्भवितव्यम्‌।

    [हे परमेश्वर! भवान्‌ कृपयाऽस्माकमिन्द्राय=परमैश्वर्यप्राप्तये श्रेष्ठतमाय कर्मणे चेमाः

    प्रजावतीरनमीवा [अध्न्या:] गाः सदैव प्रार्पयतु]

    यत ईश्वरानुग्रहेण सर्वेषां सुखैश्वर्यस्य वृद्धि:स्यात्, तथा-सम्यक्‌ क्रियया प्रजाया रक्षणशिक्षण सदैव कर्त्तव्ये।

    [अस्माकं मध्ये कश्चिदघशंसः=पापी स्तेनः=चोरश्च मेशत]

    यतो नैव कश्चिद्; रोगाख्यो विघ्नश्चोरश्च प्रबलःकदाचिद् भवेत्‌।

    [अस्मिन्‌ गोपतौ'....बह्वीः=बह्वयो गावो ध्रुवाः स्यात=भवेयुः]

    प्रजाश्च सर्वाणि सुखानि प्राप्नुयुः।

    [त्वमस्य यजमानस्य = जीवस्य पशून्‌ पाहि]

    येनेयं विचित्रा सृष्टी रचिता तस्मै जगदीश्वरायसदैव धन्यवादा वाच्याः। एवं कुर्वतो भवतः परमदयालुरीश्वरः कृपया सदैव रक्षयिष्यतीति मन्तव्यम्‌॥ १। १॥

    भावार्थ पदार्थः

    भावार्थ पदार्थ:--कर्मणे = क्रियायै। इन्द्राय = सुखैश्वर्यस्य वृद्धये। ईशत--प्रबलो भवेत्‌।

    विशेषः

    परमेष्ठीप्रजापतिः। सविताईश्वरः। इषेत्वेत्यारभ्यभागपर्यन्तस्यस्वराड्बृहतोछन्दः, मध्यमःस्वरः। अग्रेसर्वस्यब्राह्म्युष्णिक्छन्दः, ऋषभःस्वरः।।

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (7)

    विषय

    इसके प्रथम अध्याय के प्रथम मन्त्र में उत्तम-उत्तम कामों की सिद्धि के लिये मनुष्यों को ईश्वर की प्रार्थना करनी अवश्य चाहिये, इस बात का प्रकाश किया है॥

    पदार्थ

    हे मनुष्य लोगो! जो (सविता) सब जगत् की उत्पत्ति करने वाला सम्पूर्ण ऐश्वर्ययुक्त (देवः) सब सुखों के देने और सब विद्या के प्रसिद्ध करने वाला परमात्मा है, सो (वः) तुम हम और अपने मित्रों के जो (वायवः) सब क्रियाओं के सिद्ध करानेहारे स्पर्श गुणवाले प्राण अन्तःकरण और इन्द्रियां (स्थ) हैं, उनको (श्रेष्ठतमाय) अत्युत्तम (कर्मणे) करने योग्य सर्वोपकारक यज्ञादि कर्मों के लिये (प्रार्पयतु) अच्छी प्रकार संयुक्त करे। हम लोग (इषे) अन्न आदि उत्तम-उत्तम पदार्थों और विज्ञान की इच्छा और (ऊर्जे) पराक्रम अर्थात् उत्तम रस की प्राप्ति के लिये (भागम्) सेवा करने योग्य धन और ज्ञान के भरे हुए (त्वा) उक्त गुणवाले और (त्वा) श्रेष्ठ पराक्रमादि गुणों के देने हारे आपका सब प्रकार से आश्रय करते हैं। हे मित्र लोगो! तुम भी ऐसे होकर (आप्यायध्वम्) उन्नति को प्राप्त हो तथा हम भी हों। हे भगवन् जगदीश्वर! हम लोगों के (इन्द्राय) परम ऐश्वर्य्य की प्राप्ति के लिये (प्रजावतीः) जिनके बहुत सन्तान हैं तथा जो (अनमीवाः) व्याधि और (अयक्ष्माः) जिनमें राजयक्ष्मा आदि रोग नहीं हैं, वे (अघ्न्याः) जो-जो गौ आदि पशु वा उन्नति करने योग्य हैं, जो कभी हिंसा करने योग्य नहीं, जो इन्द्रियां वा पृथिवी आदि लोक हैं, उन को सदैव (प्रार्पयतु) नियत कीजिये। हे जगदीश्वर! आपकी कृपा से हम लोगों में से दुःख देने के लिये कोई (अघशंसः) पापी वा (स्तेनः) चोर डाकू (मा ईशत) मत उत्पन्न हो तथा आप इस (यजमानस्य) परमेश्वर और सर्वोपकार धर्म के सेवन करने वाले मनुष्य के (पशून्) गौ, घोड़े और हाथी आदि तथा लक्ष्मी और प्रजा की (पाहि) निरन्तर रक्षा कीजिये, जिससे इन पदार्थों के हरने को पूर्वोक्त कोई दुष्ट मनुष्य समर्थ (मा) न हो, (अस्मिन्) इस धार्मिक (गोपतौ) पृथिवी आदि पदार्थों की रक्षा चाहने वाले सज्जन मनुष्य के समीप (बह्वीः) बहुत से उक्त पदार्थ (ध्रुवाः) निश्चल सुख के हेतु (स्यात) हों। इस मन्त्र की व्याख्या शतपथ-ब्राह्मण में की है, उसका ठिकाना पूर्व संस्कृत-भाष्य में लिख दिया और आगे भी ऐसा ही ठिकाना लिखा जायगा, जिसको देखना हो वह उस ठिकाने से देख लेवे॥१॥

    भावार्थ

    विद्वान् मनुष्यों को सदैव परमेश्वर और धर्मयुक्त पुरुषार्थ के आश्रय से ऋग्वेद को पढ़ के गुण और गुणी को ठीक-ठीक जानकर सब पदार्थों के सम्प्रयोग से पुरुषार्थ की सिद्धि के लिये अत्युत्तम क्रियाओं से युक्त होना चाहिये कि जिससे परमेश्वर की कृपापूर्वक सब मनुष्यों को सुख और ऐश्वर्य की वृद्धि हो। सब लोगों को चाहिये कि अच्छे-अच्छे कामों से प्रजा की रक्षा तथा उत्तम-उत्तम गुणों से पुत्रादि की शिक्षा सदैव करें कि जिससे प्रबल रोग, विघ्न और चोरों का अभाव होकर प्रजा और पुत्रादि सब सुखों को प्राप्त हों, यही श्रेष्ठ काम सब सुखों की खान है। हे मनुष्य लोगो! आओ अपने मिलके जिसने इस संसार में आश्चर्यरूप पदार्थ रचे हैं, उस जगदीश्वर के लिये सदैव धन्यवाद देवें। वही परम दयालु ईश्वर अपनी कृपा से उक्त कामों को करते हुए मनुष्यों की सदैव रक्षा करता है॥१॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    ऋग्वेद का भाष्य करने के पश्चात् यजुर्वेद के मंत्रभाष्य का आरंभ किया जाता है। इसके प्रथम अध्याय के प्रथम मन्त्र में उत्तम कामों कि सिद्धि के लिए मनुष्यों को ईश्वर की प्रार्थना अवश्य करनी चाहिए, इस बात का प्रकाश किया है।।

    भाषार्थ

    हे मनुष्यो ! यह (सविता) सब जगत् का उत्पादक, सकल ऐश्वर्य-सम्पन्न जगदीश्वर (देवः) सब सुखों का दाता, सब विद्याओं का प्रकाशक भगवान् (वायवः स्थ) जो हमारे (वः) और तुम्हारे प्राण, अन्त:करण और इन्द्रियां हैं एवं सब क्रियाओं की प्राप्ति के हेतु स्पर्श गुण वाले भौतिक प्राणादि हैं, उनको (श्रेष्ठतमाय) अत्यन्त श्रेष्ठ यज्ञ (कर्मणे) जो सबके उपकार के लिए कर्त्तव्य कर्म है उससे (प्रार्पयतु) अच्छे प्रकार संयुक्त करे।

    हम लोग (इषे) अन्न, उत्तम इच्छा तथा विज्ञान की प्राप्ति के लिए सविता देव रूप (त्वा) तुझ विज्ञानस्वरूप परमेश्वर को तथा (ऊर्जे) पराक्रम एवं उत्तम रस की प्राप्ति के लिए (भागम्) सेवनीय, धन और ज्ञान के पात्र (त्वा) अनन्त पराक्रम तथा आनन्द रस से भरपूर सदा आपकी शरण चाहते हैं। हे मनुष्यो! ऐसे होकर तुम (आप्यायघ्वम्) उन्नति को प्राप्त करो और हम उन्नति प्राप्त कर रहे हैं ।

    हे परमेश्वर ! आप कृपा करके हमें (इन्द्राय) परमैश्वर्य की प्राप्ति के लिए और (श्रेष्ठतमाय) अत्यन्त श्रेष्ठ यज्ञ (कर्मणे) कर्म करने के लिए इन (प्रजावतीः) बहुत प्रजा वाली (अनमीवाः) व्याधिरहित (अयक्ष्माः) यक्ष्मा रोगराज से रहित (अघ्न्याः), बढ़ाने योग्य, अहिंसनीय गौ, इंद्रियाँ, पृथिवी आदि और जो पशु हैं, उनसे सदैव (प्रार्पयतु) संयुक्त कीजिये।

    हे परमात्मन्! आपकी कृपा से हमारे मध्य में कोई (अघशंसः) पाप का प्रशंसक, पापी और (स्तेनः) चोर (मा+ईशत्) कभी उत्पन्न न हो अथवा समर्थ न हो। और–

    आप इस (यजमानस्य) जीव के एवं परमेश्वर और सर्वोपकारक धर्म के उपासक विद्वान् (पशून्) गौ, घोड़े, हाथी आदि लक्ष्मी वा प्रजा की (पाहि) सदा रक्षा कीजिये, क्योंकि (वः) उन गौओं और इन पशुओं को (अघ शंसः) पापी (स्तेनः) चोर (मा+ईशत) हनन करने में समर्थ न हो। जिससे--

     (अस्मिन्) इस (गोपतौ) पृथिवी आदि की रक्षा के इच्छुक धार्मिक मनुष्य एवं गोस्वामी के पास (बह्वीः) बहुत सी गौवें (ध्रुवाः) स्थिर सुखकारक (स्यात) होवें॥ १।१॥

    भावार्थ

    मनुष्य सदा धर्मयुक्त पुरुषार्थ के आश्रयसे, ऋग्वेद के अध्ययन से, गुण और गुणी को जानकर सब पदार्थों के प्रयोग से पुरुषार्थ सिद्धि के लिए अत्युत्तम क्रियाओं से संयुक्त रहें। जिससे--ईश्वर की कृपा से सबके सुख और ऐश्वर्य की वृद्धि होवे, और शुभ कर्मों से प्रजा की रक्षा और शिक्षा सदा करें। जिससे -- कोई रोग-रूप विघ्न और चोर प्रबल न हो सके।

    और-- प्रजा सब सुखों को प्राप्त हो।

    जिसने यह विचित्र सृष्टि रची है, उस जगदीश्वर का आप सदैव धन्यवाद करें। ऐसा करने से आप की परमदयालु ईश्वर कृपा करके सदा रक्षा करेगा, ऐसा समझो॥ १।१॥

    भाष्यसार

    १. ईश्वर का स्वरूप-- इस मन्त्र में सब जगत् का उत्पादक, सकल ऐश्वर्य वाला होने से ईश्वर को ‘सविता’ तथा सब सुखों का दाता और सब विद्याओं का प्रकाशक होने से देवकहा गया है।

    २. ईश्वर-प्रार्थना -- हे सविता देव! आप हमारे प्राण, अन्तःकरणा और इन्द्रियों को सबसे श्रेष्ठ यज्ञकर्म में लगाइये। हम लोग अन्न और विज्ञान की प्राप्ति के लिए, बल-पराक्रम की सिद्धि के लिए आपको छोड़कर किसका आश्रय लेवें, क्योंकि आप ही सब प्रकार के ऐश्वर्य के देने वाले हैं। हे परमेश्वर! आपकी कृपा से हमारे गौ आदि पशु, इन्द्रियां तथा पृथिवी आदि के सभी पदार्थ रोग-रहित हों। आपके अनुग्रह से हमारे मध्य में कोई पापी, चोर कभी उत्पन्न न हो, वा समर्थ न हो सके। आप परमेश्वर के पूजक, सर्वोपकारी धर्मात्मा विद्वान् के हाथी-घोड़े आदि पशुओं तथा लक्ष्मी और प्रजा की सदा रक्षा कीजिये। आपकी कृपा से पृथिवी आदि के रक्षक धार्मिक मनुष्य के पास स्थिर सुखकारक गौ आदि पदार्थ सदा रहें॥

    ३. उत्तम कर्म-- सर्वोपकारक, अत्यन्त प्रशंसनीय यज्ञ॥

    अन्यत्र व्याख्यात

    महर्षि ने ‘इषे त्वोर्जे’ मन्त्र का संस्कार-विधि के स्वस्तिवाचन में उल्लेख किया है (संस्कार०, पृ0-9, द्वि0स0)॥ महर्षि ने गोकरुणानिधिमें इस मन्त्र के एक अंश की व्याख्याइस प्रकार की है :--

    “यजुर्वेद के प्रथम ही मन्त्र में परमात्मा की आज्ञा है कि --‘अघ्न्या यजमानस्य पशून् पाहि’ हे पुरुष! तू इन पशुओं को कभी मत मार और यजमान अर्थात् सब के सुख देने वाले जनों के सम्बन्धी पशुओं की रक्षा कर, जिनसे तेरी भी पूरी रक्षा होवे और इसीलिए ब्रह्मा से ले के आज-पर्यन्त आर्य लोग पशुओं की हिंसा में पाप और अधर्म समझते थे और अब भी समझते हैं और इनकी रक्षा में अन्न भी महंगा नहीं होता क्योंकि दूध आदि के अधिक होने से दरिद्री को भी खान-पान में मिलने पर न्यूनही अन्न खाया जाता है और अन्न के कम खाने से मल भी कम होता है, मल के न्यून होने से दुर्गन्ध भी न्यून होता है, दुर्गन्ध के स्वल्प होने से वायु और वृष्टिजल की शुद्धि भी विशेष होती है। उससे रोगों की न्यूनता होने से सबको सुख बढ़ता है। इससे यह ठीक है कि-- गो आदि पशुओं के नाश होने से राजा ओर प्रजा का भी नाश हो जाता है। क्योंकि जब पशु न्यून होते हैं तब दूध आदि पदार्थ और खेती आदि कार्यों की भी घटती होती है (दया0 ल0 ग्र0 संग्रह, पृ0४०५)॥१॥

    विशेष

    परमेष्ठी प्रजापतिः ।सविता = ईश्वरः। इषे त्वेत्यारभ्य भागपर्य्यन्तस्य स्वराड्बृहतीछन्दः, मध्यमः स्वरः। अग्रे सर्वस्य ब्राह्म्युष्णिक्छन्दः, ऋषभः स्वरः।।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    प्रभु की प्रेरणा का स्वरूप

    पदार्थ

    जीव प्रभु से प्रार्थना करता है कि मैं (त्वा)=आपके चरणों में उपस्थित हुआ हूँ, (इषे)=प्रेरणा प्राप्त करने के लिए [इष प्रेरणे, Impel, Urge, Incite, Animate], न केवल प्रेरणा प्राप्त करने के लिए, अपितु (त्वा)=आपके चरणों में आया हूँ (ऊर्जे)=शक्ति और उत्साह के लिए। आप मुझे उत्तम प्रेरणा प्राप्त कराइए, उस प्रेरित लक्ष्य तक पहुँचने के लिए शक्ति दीजिए और शक्ति के साथ उत्साह भी दीजिए कि मैं उस लक्ष्य तक पहुँचने में कभी ढीला न पड़ जाऊँ। ‘प्रेरणा, शक्ति व उत्साह’—तीनों से युक्त जीवन ही तो वास्तविक जीवन है। हे प्रभो! मुझे तो आप बस, यही जीवन प्राप्त करने के योग्य कीजिए।

    इस उपासक जीव को प्रभु प्रेरणा देना आरम्भ करते हैं और कहते हैं कि—

    1. (वायवः स्थ)=[वा गतौ] हे जीवो! तुम गतिशील हो—अकर्मण्यता तुम्हें छू भी नहीं गई। ‘आत्मा’ शब्द का अर्थ ही सतत् गतिशील है। अकर्मण्यता यदि जीर्ण और शीर्ण कर देती है तो क्रियाशीलता विकास व प्रादुर्भाव का कारण बनती है। वस्तुतः क्रियाशीलता ही जीवन है।
    2. (सविता देवः वः श्रेष्ठतमाय कर्मणे प्रार्पयतु)=बस, तुम कुछ ऐसी अनुकूलता पैदा करो कि सुप्रेरक विद्वान् तुम्हें श्रेष्ठतम कर्म में प्रेरित करें। [प्रार्थनायां लोट्]।
    3. (आप्यायध्वम्)=इस प्रकार तुम दिन प्रतिदिन बढ़ो। बढ़ने का मार्ग यही है कि मनुष्य क्रियाशील हो और फिर वह क्रियाशीलता श्रेष्ठतम कर्मों की ओर झुकाववाली हो।
    4. (अघ्न्याः) [अ+हन्+य]=तुम हिंसा न करनेवालों में उत्तम बनना। तुम्हारा प्रत्येक कार्य ऐसा हो जो निर्माण व हित के उद्देश्य से चल रहा हो, किसी भी कार्य में ध्वंस व विनाश न हो।
    5. (इन्द्राय भागम्)=तुम परमैश्वर्यशाली मुझ प्रभु के लिए सेवनीय अंशों को ही अपनानेवाले बनो [भज सेवायाम्]। तुममें प्रकृति का आधिक्य न होकर प्रभु का आधिक्य हो, अर्थात् प्रेय के पीछे न मरकर तुम श्रेय को अपनानेवाले बनो। अपने जीवनों को ऐसा बनाकर तुम—
    6. (प्रजावतीः)=उत्तम सन्तानवाले बनो। तुम्हारे जीवन में यह एक महती असफलता होगी यदि तुम्हारी सन्तान ठीक न हुई।
    7. (अनमीवाः)=इस जीवनयात्रा में ऐसे ढंग से चलना कि तुम रोगाक्रान्त न हो जाओ। तुम्हारा यह शरीररूप रथ टूट न जाए। ऐसा हुआ तो यात्रा कैसे पूरी होगी? पाँचवें संकेत ‘इन्द्राय भागम्’ का ध्यान करोगे तो नीरोग रहोगे ही। प्रभुभक्त अस्वस्थ नहीं होता, प्रकृति में आसक्त ही रोगी हुआ करता है।
    8. (अयक्ष्माः)=तुम्हें यक्ष्मा न घेर ले, तुम इस राजरोग के चक्कर में न आ जाओ। प्रकृति का ठीक प्रयोग करने से रोग आएँगे ही क्यों?
    9. (मा वः स्तेनः ईशत)=स्तेन तुम्हारा ईश न बन जाए। बिना श्रम के धन-प्राप्ति की इच्छा ही ‘स्तेन’ है। यह Horse races, lotteries, तथा विविध प्रकार के सट्टों [speculations] के रूप में प्रकट होती है। इससे सदा दूर रहना। यह मनुष्य को कामचोर बनाकर आरामपसन्द बना देती है और इस प्रकार बीमारियों व व्यसनों की शिकार कर देती है।
    10. (मा अघशंसः ईशत)=पाप को अच्छे रूप में चित्रित करनेवाला कोई व्यक्ति तुम्हारे विचारों पर शासन करनेवाला न बन जाए।
    11. (ध्रुवा अस्मिन् गोपतौ स्यात)=इस गोपति में तुम ध्रुव होकर रहना। ‘गावः इन्द्रियाणि’—गौवें इन्द्रियाँ हैं, इनका रक्षक प्रभु है। गौ का अर्थ वेदवाणी करें तो उन वेदवाणियों का पति प्रभु है ही। इस प्रभु में तुम ध्रुव होकर रहना। जो प्रभु से दूर हुआ वही इस द्वन्द्वात्मक जगत् [ दुनिया ] की चक्की के दो पाटों में आकर पिस गया। प्रभु ही विश्वचक्र के केन्द्र की कीली हैं—उन्हीं में तू स्थिरता से निवास करना।
    12. (बह्वीः)=बहुत होना। संसार में आत्मकेन्द्रित-सा होकर स्वार्थरत व्यक्ति न बन जाना। अधिक-से-अधिक प्राणियों से अपना तादात्म्य स्थापित करने का प्रयत्न करना, औरों से ‘अयुत’ होना। ‘एकोऽ हं बहु स्याम’ मैं एक से बहुत हो जाऊँ, इस बात का ध्यान रखना, औरों के दुःख को भी अनुभव करना।
    13. और अन्त में (यजमानस्य)=इस सृष्टि-यज्ञ को चलानेवाले मुझ प्रभु के (पशून्) [कामः पशुः, क्रोधः पशुः]=काम-क्रोधादि पशुओं को (पाहि)=बड़ा सुरक्षित रखना। ग्लुकोज को बड़ी सावधानी से रखने की आवश्यकता नहीं होती, परन्तु आर्सनिक को तो अलमारी में बन्द रखना आवश्यक है ही। चिड़ियाघर में मृग को बहुत बन्धन में रखना आवश्यक नहीं होता, परन्तु शेर को दृढ़ पिंजरे में रखना कितना आवश्यक है? इसी प्रकार इन काम- क्रोध को भी रखना तो है, परन्तु पूर्ण नियमन में। प्रार्थना भी तो ‘नियंसत्’ है, न कि ‘नष्ट कर दे’ यह है। काम संसार का मूल है—प्रजननात्मक काम पवित्र है, आवश्यक है, परन्तु यही अनियन्त्रित होकर शक्ति का विनाश करके क्षयकारक हो जाता है। क्रोध भी आवश्यक है, परन्तु स्वयं अनियन्त्रित होने पर अनर्थों का मूल हो जाता है।

    जीव ने प्रभु से ‘प्ररेणा’ देने की याचना की थी—प्रभु ने इन तेरह वाक्यों में जीव को प्रेरणा दी है। ये तेरह वाक्य ही ‘सत्याकारास्त्रयोदश’—सत्य के तेरह स्वरूप हैं। इस प्रेरणा को अपनानेवाला जीव उन्नति-पथ पर आगे बढ़ता हुआ एक दिन ‘परमेष्ठी’—परम स्थान में स्थित होता है। यह प्रजा की रक्षा करने से प्रजापति कहलता है। इस प्रकार यह इस मन्त्र का ऋषि ‘परमेष्ठी प्रजापतिः’ होता है।
     

    भावार्थ

    भावार्थ—जीव प्रभु से प्रेरणा माँगता है। प्रभु उसे तेरह वाक्यों में बड़ी सुन्दर प्रेरणा देते हैं। इस प्रेरणा को अपनाने से ही जीव ‘परमेष्ठी’ बन सकता है।
     

    इस भाष्य को एडिट करें

    पदार्थ

    पदार्थ = हे परमेश्वर !  ( इषे ) = अन्नादि इष्ट पदार्थों के लिए  ( त्वा ) = आपको  ( ऊर्जे ) = बलादिकों की प्राप्ति के लिए आश्रयण करते हैं । हे जीवो ! ( त्वा वायवः ) =  तुम वायुरूप  ( स्थ ) = हो ।  ( सविता देव: ) = तुम सब को  ( प्रार्पयतु ) =  सम्बद्ध करे, उस उत्तम कर्म द्वारा  ( इन्द्राय भागम् ) = उत्तम ऐश्वर्य को प्राप्त ऐसे उत्तम पुरुष के भाग को  ( आप्यायध्वम् ) = बढ़ाओ, यज्ञादि कर्मों के सम्पादन के लिए  ( अघ्न्या ) = न मारने योग्य  ( प्रजापतिः ) = बछडोंवाली  ( अनमीवाः ) = साधारण रोगों से रहित, ( अयक्ष्मा: ) = तपेदिक आदि बड़े रोगों से रहित गौएँ सम्पादन करो  ( वः ) = आप लोगों के बीच जो  ( स्तेनः ) = चोर हो, वह उन गौओं का  ( मा ईशत ) = स्वामी न बने, और  ( अघशंसः ) = पाप चिन्तक भी  ( मा ) = उनका स्वामी न बने । ऐसा प्रयत्न करो जिससे  ( बह्वी ध्रुवा ) =  बहुत सी चिरकाल पर्यन्त रहनेवाली गौएँ  ( अस्मिन् गोपतौ ) = इस दोष रहित गौ रक्षक के पास  ( स्यात् ) =  बनी रहें। प्रभु से प्रार्थना है कि  ( यजमानस्य ) = यज्ञादि उत्तम कर्म करनेवाले के ( पशून् पाहि ) =  पशुओं की हे ईश्वर ! रक्षा कर ।  

    भावार्थ

    भावार्थ = हे परमेश्वर ! अन्न और बलादिकों की प्राप्ति के लिए आपकी प्रार्थना उपासना करते हुए आपका ही हम आश्रय लेते हैं । परम दयालु प्रभु, जीव को कहते हैं कि हे जीव! तुम वायुरूप हो । प्राणरूपी वायु से ही तुम्हारा जीवन बन रहा है । तुमको मैं जगत्कर्ता देव, शुभ कर्मों के करने के लिए प्रेरणा करता हूँ, यज्ञादि उत्तम कर्मकर्ताओं के लिए श्रेष्ठ गौओं का संग्रह करना आवश्यक है । प्रभु से प्रार्थना है कि हे ईश्वर ! यज्ञादि श्रेष्ठ कर्म करनेवाले यजमान के गौ आदि पशुओं की रक्षा करें ।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    परमेश्वर से अन्न, बल की प्रार्थना । रोगरहित पशु सम्पत्ति की इच्छा। दुष्ट पुरुषों का नाश ।

    भावार्थ

     हे परमेश्वर ! ( इषे ) अन्न , उत्तम वृष्टि आदि पदार्थों की प्राप्ति और  ( ऊर्जे ) सर्वोत्तम पुष्टिकारक रस प्राप्त करने के लिये (त्वा त्वा) तेरी उपासना करते हैं । हे प्राण और प्राणिगण ! तुम ( वायवः स्थ ) सब वायु रूप हो , वायु द्वारा प्राण धारण करते हो । ( वः ) तुम सब का ( सविता ) उत्पादक परमेश्वर ही ( देवः ) वह परम देव , सब सुखों और पदार्थों का प्रकाशक और प्रदान करने वाला है । वह तुम को ( श्रेष्ठतमाय ) अत्यन्त श्रेष्ठ , सबसे उत्तम ( कर्म्मणे ) कर्म निःश्रेयस प्राप्ति के लिये ( प्र अर्पयतु ) पहुंचावे , प्रेरित करे । और हे   (अघ्न्याः ) कभी न मारने योग्य , इन्द्रियस्थ प्राण गण , एवं यज्ञयोग्य गौवो ! और पृथिवी आदि लोको ! आप सब ( आप्यायध्वम् ) खूब परिपुष्ट होवो । तुम ( इन्द्राय ) ऐश्वर्यवान् पुरुष या राजा के लिये ( भागम् ) भजन करने योग्य या प्राप्त करने योग्य भाग हो । तुम  (प्रजावती: ) प्रजा , वत्स पुत्र आदि सहित, (अनमीवा: ) रोगरहित , ( अयक्ष्माः ) राजयक्ष्मा से रहित रहो । ( वः ) तुम पर ( स्तेनः ) चोर डाकू आदि दुष्ट पुरुष (मा ईशत ) स्वामित्व प्राप्त न करे । ( अघशंसः ) पाप की चर्चा करने वाला , दूसरों को पाप हिंसा आदि करने की प्रेरणा करने वाला नीच पुरुष भी (वः मा ईशत ) तुम पर स्वामी न रहे । हे गौवो ! तुम ( गोपतौ ) गौ अर्थात् गौऔं और भूमियों के पालक राजा और रक्षक पुरुष के अधीन (ध्रुवाः) स्थिररूप से (बह्वीः) बहुत संख्या में ( स्यात ) बनी रहो । हे विद्वान पुरुष ! तू भी ( यजमानस्य ) यज्ञ करने हारे , दान देने वाले आत्मा , और यज्ञकर्त्ता श्रेष्ठ पुरुष के ( पशून् पाहि ) पशुओं की पालना कर 1शत० १ । ७ । १ । १-७ ।


     

    टिप्पणी

    इषेत्वादि खं ब्रह्मान्तं विवस्वानपश्यनत् इति सर्वानु०।
    परमेष्ठी प्राजापत्यो दर्शपूर्णमासमन्त्राणामृषिः । देवाःवा प्राजापत्याः ।इति सर्वा०। परमेष्ठी  प्रजापतिःऋषिः।सविता देवता । द०

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    शाखा वायुरिन्द्रः सविता च देवताः । ( १ ) स्वराट् बृहती । मध्यमः (२) ब्राह्मी उष्णिक् । ऋषभः स्वरः ।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    परमेश्वर से अन्न, बल की प्रार्थना । रोगरहित पशु सम्पत्ति की इच्छा। दुष्ट पुरुषों का नाश ।

    भावार्थ

     हे परमेश्वर ! ( इषे ) अन्न , उत्तम वृष्टि आदि पदार्थों की प्राप्ति और ( ऊर्जे ) सर्वोत्तम पुष्टिकारक रस प्राप्त करने के लिये (त्वा त्वा) तेरी उपासना करते हैं । हे प्राण और प्राणिगण ! तुम ( वायवः स्थ ) सब वायु रूप हो , वायु द्वारा प्राण धारण करते हो । ( वः ) तुम सब का ( सविता ) उत्पादक परमेश्वर ही ( देवः ) वह परम देव , सब सुखों और पदार्थों का प्रकाशक और प्रदान करने वाला है । वह तुम को ( श्रेष्ठतमाय ) अत्यन्त श्रेष्ठ , सबसे उत्तम ( कर्म्मणे ) कर्म निःश्रेयस प्राप्ति के लिये ( प्र अर्पयतु ) पहुंचावे , प्रेरित करे । और हे   (अघ्न्याः ) कभी न मारने योग्य , इन्द्रियस्थ प्राण गण , एवं यज्ञयोग्य गौवो ! और पृथिवी आदि लोको ! आप सब ( आप्यायध्वम् ) खूब परिपुष्ट होवो । तुम ( इन्द्राय ) ऐश्वर्यवान् पुरुष या राजा के लिये ( भागम् ) भजन करने योग्य या प्राप्त करने योग्य भाग हो । तुम  (प्रजावती: ) प्रजा , वत्स पुत्र आदि सहित, (अनमीवा: ) रोगरहित , ( अयक्ष्माः ) राजयक्ष्मा से रहित रहो । ( वः ) तुम पर ( स्तेनः ) चोर डाकू आदि दुष्ट पुरुष (मा ईशत ) स्वामित्व प्राप्त न करे । (अघशंसः ) पाप की चर्चा करने वाला , दूसरों को पाप हिंसा आदि करने की प्रेरणा करने वाला नीच पुरुष भी (वः मा ईशत ) तुम पर स्वामी न रहे । हे गौवो ! तुम ( गोपतौ ) गौ अर्थात् गौऔं और भूमियों के पालक राजा और रक्षक पुरुष के अधीन (ध्रुवाः) स्थिररूप से (बह्वीः) बहुत संख्या में ( स्यात ) बनी रहो । हे विद्वान पुरुष ! तू भी ( यजमानस्य ) यज्ञ करने हारे , दान देने वाले आत्मा , और यज्ञकर्त्ता श्रेष्ठ पुरुष के ( पशून् पाहि ) पशुओं की पालना कर 1शत० १ । ७ । १ । १-७ ।


     

    टिप्पणी

    इषेत्वादि खं ब्रह्मान्तं विवस्वानपश्यनत् इति सर्वानु०।
    परमेष्ठी प्राजापत्यो दर्शपूर्णमासमन्त्राणामृषिः । देवाःवा प्राजापत्याः ।इति सर्वा०। परमेष्ठी  प्रजापतिःऋषिः।सविता देवता । द० ।१..इषे।२..प्रजावतीरनमीवा।

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    प्रजापतिःपरमेष्ठी प्राजापत्यः,देवा वा प्राजापत्या ऋषयः।

    शाखा वायुरिन्द्रः सविता च देवताः । ( १ ) स्वराट् बृहती । मध्यमः (२) ब्राह्मी उष्णिक् । ऋषभः स्वरः ।

    इस भाष्य को एडिट करें

    Bhajan

    आज का वैदिक भजन 🙏 1142 

    भाग 1/2

    ओ३म्  इ॒षे त्वो॒र्जे त्वा॑ वा॒यव॑ स्थ दे॒वो व॑: सवि॒ता प्रार्प॑यतु॒ श्रेष्ठ॑तमाय॒ कर्म॑ण॒ आप्या॑यध्व मघ्न्या॒ इन्द्रा॑य भा॒गं प्र॒जाव॑तीरनमी॒वा अ॑य॒क्ष्मा मा व॑ स्ते॒न ई॑शत॒ माघश॑ᳪसो ध्रु॒वा अ॒स्मिन् गोप॑तौ स्यात ब॒ह्वीर्यज॑मानस्य प॒शून्पा॑हि ।। १।।
    यजुर्वेद 1/1

    देवाधिदेव सविता देव !
    तुम अन्न धन धान्य दाता हो
    हो साधक सर्व उत्पादक 
    सुप्रेरक सुखों के दाता हो 
    देवाधिदेव सविता देव !

    हमें अन्नादि सर्व अभीष्ट 
    पदार्थ तुम ही देते हो
    तुम ही सब के जनक प्रेरक 
    ऐश्वर्यों के प्रदाता हो 
    हो साधक सर्व उत्पादक 
    सुप्रेरक सुखों के दाता हो 
    देवाधिदेव सविता देव !

    अहिंसक साधक इन्द्रियों तुम निज 
    आत्मा को करो उन्नत 
    तुम अपने भोग पुरुषार्थों से 
    ऐश्वर्य को संसक्त करो
    हो साधक सर्व उत्पादक 
    सुप्रेरक सुखों के दाता हो 
    देवाधिदेव सविता देव !

    हो वायुरूप बलशाली 
    विघ्न-बाधा हटाते रहो
    हे सविता देव! हमें शुभ श्रेष्ठ 
    यज्ञ कर्मों की प्रेरणा दो
    हो साधक सर्व उत्पादक 
    सुप्रेरक सुखों के दाता हो 
    देवाधिदेव सविता देव !

    प्रजावती अयक्ष्मा अनमीवा बनकर 
    शरण प्रभु की लो 
    श्रवण से मनन चिन्तन तक 
    सम्मुन्नत श्रेष्ठ कर्म करो
    हो साधक सर्व उत्पादक 
    सुप्रेरक सुखों के दाता हो 
    देवाधिदेव सविता देव !
    तुम अन्न धन धान्य दाता हो
    देवाधिदेव सविता देव !
    तुम अन्न धन धान्य दाता हो

    रचनाकार व स्वर :- पूज्य श्री ललित मोहन साहनी जी – मुम्बई
    रचना दिनाँक :--  

    राग :- भैरवी
    गायन समय प्रातः काल, ताल कहरवा 8 मात्रा

    शीर्षक :- आध्यात्मिक यज्ञ कर्म के प्रेरक परमेश्वर 🎧७२०वां Aभजन भाग १ कल भाग २

    *तर्ज :- *
    00133-733   

    अभीष्ट = चाहा हुआ, मनोरथ
    प्रजावति = उत्तम प्रजाओं वाली
    अयक्ष्मा = उत्तम संतान वाली
    अनमीवा = उत्तम प्रजनन सामर्थों वाली
    संसक्त = मिला हुआ ,संबद्ध
    समुन्नत = समान रूप से उन्नत
     

    आज का वैदिक भजन 🙏 1143 

    भाग 2/2

    ओ३म्  इ॒षे त्वो॒र्जे त्वा॑ वा॒यव॑ स्थ दे॒वो व॑: सवि॒ता प्रार्प॑यतु॒ श्रेष्ठ॑तमाय॒ कर्म॑ण॒ आप्या॑यध्व मघ्न्या॒ इन्द्रा॑य भा॒गं प्र॒जाव॑तीरनमी॒वा अ॑य॒क्ष्मा मा व॑ स्ते॒न ई॑शत॒ माघश॑ᳪसो ध्रु॒वा अ॒स्मिन् गोप॑तौ स्यात ब॒ह्वीर्यज॑मानस्य प॒शून्पा॑हि ।। १।।
    यजुर्वेद 1/1

    देवाधिदेव सविता देव 
    तुम अन्न धन-धान्य दाता हो 
    हो साधक सर्व उत्पादक 
    सुप्रेरक सुखों के दाता हो 
    देवाधिदेव सविता देव 

    ये चोरी छल कपट वृत्ति 
    तुम्हें आक्रांत ना कर दे
    ना हावी पाप वृत्तियाँ 
    हों प्रवृत्तियाँ  लग-ललित कर दो 
    हो साधक सर्व उत्पादक 
    सुप्रेरक सुखों के दाता हो 
    देवाधिदेव सविता देव 

    हे गोपति ! अहिंसनीय देवों 
    रहो, फिर संयमी होकर 
    सुविकसित होने के हेतु 
    प्रभु से रक्षा का वर लो
    हो साधक सर्व उत्पादक 
    सुप्रेरक सुखों के दाता हो 
    देवाधिदेव सविता देव 

    डरो ना विघ्न बाधा से 
    उखाड़ो और पछाड़ो उन्हें 
    बना लो साथी ईश्वर को 
    उसी की प्रेरणा में रहो
    हो साधक सर्व उत्पादक 
    सुप्रेरक सुखों के दाता हो 
    देवाधिदेव सविता देव 

    ऐ साधक! प्रभु की प्रेरणा से 
    धनादि, भोग करो अर्जित 
    हो तुम तो वायुरूप गतिशील 
    शक्तिशाली याज्ञिक हो
    हो साधक सर्व उत्पादक 
    सुप्रेरक सुखों के दाता हो 
    देवाधिदेव सविता देव 

    लो शिक्षा घृत सामग्री समिधा से 
    अग्नि से सुधी भक्तों 
    समर्पण श्रद्धा-भक्ति से 
    उपासना ईश की करते रहो
    हो साधक सर्व उत्पादक 
    सुप्रेरक सुखों के दाता हो 
    देवाधिदेव सविता देव 
    तुम अन्न धन-धान्य दाता हो 
    देवाधिदेव सविता देव 
    तुम अन्न धन-धान्य दाता हो 

    रचनाकार व स्वर :- पूज्य श्री ललित मोहन साहनी जी – मुम्बई
    रचना दिनाँक :-- १४.९.२०२१     २२.००रात्रि

    राग :- भैरवी
    गायन समय प्रातः काल, ताल कहरवा 8 मात्रा

    शीर्षक :- आध्यात्मिक यज्ञ कर्म के प्रेरक परमेश्वर आज भाग २ 🎧 भजन ७२०A वां

    *तर्ज :- *
    733-00134 

    अभीष्ट = चाहा हुआ, मनोरथ
    प्रजावति = उत्तम प्रजाओं वाली
    अयक्ष्मा = उत्तम संतान वाली
    अनमीवा = उत्तम प्रजनन सामर्थों वाली
    संसक्त = मिला हुआ ,संबद्ध
    समुन्नत = समान रूप से उन्नत
     

    Vyakhya

    प्रस्तुत भजन से सम्बन्धित पूज्य श्री ललित साहनी जी का सन्देश :-- 👇👇

    आध्यात्मिक यज्ञ कर्म के प्रेरक परमेश्वर

    हे साधक की अहिंसनीय इन्द्रियो! तुम इन्द्र-आत्मा के उत्थान के लिए अपना अपना योगदान दो, अपना-अपना भाग प्रदान करो, अपने- अपने पुरुषार्थ के द्वारा भोग और ऐश्वर्य को बढ़ाओ, अपने-अपने ढंग से आध्यात्मिक ऐश्वर्या की अभिवृद्धि करो। हे अन्तशय्या(हिंसा रहित) कभी ना मारने योग्य कभी न समाप्त करने योग्य सर्व कर्मों में सहायक ज्ञान इंद्रियों !एवं कर्म इंद्रियों! तुम प्रजाओं वाली, उत्तम उत्तम संतानों वाली, उत्तम प्रजनन सामर्थ्य वाली, नई-नई खोज करने वाली, नए-नए आविष्कार करने वाली, नई-नई सूझ एवं उत्तमोत्तम उत्पादन प्रदान करने वाली, अपने उत्तमोत्तम दर्शन-स्पर्शन- जिघ्रण(सूंघना)- श्रवण-मनन- चिन्तन आदि द्वारा इस पिण्ड के राजा इन्द्र-- जीव को उस ब्रह्माण्ड के राजा इन्द्र परमपिता परमेश्वर तक पहुंचाने वाली, क्षय जैसे भयंकर रोगों से रहित रहने वाली एवं सामान्य रोगों से भी क्षत-विक्षत होने से सदा बची रहने वाली होओ।
     प्रत्येक साधक को चाहिए कि प्रभु की प्रेरणा के अनुरूप धन आदि पदार्थों का अर्जन करे। धन आदि अर्चन कर प्रभु की प्रेरणा के अनुसार ही उसका उपयोग कर अपने शरीर, आत्मा के बल को बढ़ाएं। आंधी और तूफान की तरह चलने लगेंगे, तो वे सब विघ्न बाधाओं को सहज ही उखाड़ दे पर चढ़ते हुए निरंतर आगे ही आगे बढ़ते रहेंगे। किसी ने सच ही कहा है कि वह सर्वोत्पादक सर्वप्रेरक परम देव परमात्मा भी उन्हीं का साथी होता है जो पुरुषार्थी होते हैं। इसलिए वह भी निरन्तर अपने उन पुरुषार्थी उपासकों को श्रेष्ठतम कर्म साधना की प्रेरणा देता रहेगा, उनकी सब प्रकार से सहायता करता रहेगा।
    साधकों को चाहिए कि वे अपने ज्ञानेद्रियों और कर्मेन्द्रियों का ऐसे ढंग से उपयोग करें कि यह सदा उनके उत्थान के लिए अर्थात् आत्मोथान के लिए अपना-अपना योगदान करती रहें। आंखें स्वाध्याय द्वारा आत्मा के ज्ञान रूप ऐश्वर्या को बढ़ाएं, स्त्रोत्र श्रवण द्वारा आत्मा के ज्ञान रूप ऐश्वर्यों
     को बढ़ाएं, मन मनन चिन्तन आदि द्वारा आत्मा के ज्ञान रूप ऐश्वर्यों को बढ़ाएं, इत्यादि। आगे साधकों को फिर यह करना चाहिए कि वे इन इन्द्रियों को उत्तमोत्तम सन्तानों वाली उत्तमोत्तम नई नई सूझ- बूझ वाली नए- नए आविष्कारों वाली बनाएं। वे सदा सामान्य और विशेष रोगों से क्षत-विक्षत होने से इन्हें बचाएं। उन्हें सदा यह ध्यान रखना चाहिए कि कोई हिंसा की, विनाश की, चोरी, छल-कपट आदि की निकृष्ट वृत्ति उनकी इन गौओं को अर्थात् इन्द्रियों को हर ना लें, उनकी इन इन्द्रियों पर हावी ना हो जाएं, 
    उनकी इन इन्द्रियों का स्वामी बन कर
    उनसे कोई पाप अपराध वह नीच कर्म ना करा ले। संयमी साधकों को चाहिए कि वे सदा इन इन्द्रियों रूप गौओं के रक्षक, पालक- पोषक बनकर इनको अपने रक्षण-संरक्षण में स्थिर बनाए रखें--निश्चल बनाए रखें और ऐसे ढंग से रखें कि यह सदा सुविकसित होती रहें, सदा सशक्त होती रहें तथा सब प्रकार से साधक के साध्य में सहायक होती रहें। जो साधक अपने उस अध्यात्म यज्ञ की सफलता के लिए इस प्रकार खूब पुरुषार्थ करते हैं, जिसमें अलौकिक घृत सामग्री और समिधाओं के स्थान पर श्रद्धा- भक्ति से आत्मसमर्पण किया जाता है, उन सच्चे साधक=यजमानों के पशुओं की, इन्द्रियों की, वह परमपिता परमेश्वर ही सब पाप ताप से रक्षा करता है।

    🕉🧘‍♂️ईश भक्ति भजन
    भगवान् ग्रुप द्वारा🙏🌹
    वैदिक श्रोताओं को हार्दिक शुशुभकामनाएं❗🌹🙏
     

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (2)

    भावार्थ

    विद्वान माणसांनी परमेश्वराच्या आश्रयाने धर्मयुक्त पुरुषार्थ करावा व ऋग्वेदाचा अभ्यास करून गुण व गुणवान यांना योग्यप्रकारे जाणावे. सर्व पदार्थांचा चांगल्याप्रकारे उपयोग करून अत्युत्तम कार्य करावे. जेणेकरून परमेश्वराच्या कृपेने सर्व माणसांचे ऐश्वर्य वाढावे व त्यांना सुख प्राप्त व्हावे. सर्व माणसांनी चांगले कार्य करावे व प्रजेचे रक्षण करावे. भयंकर रोग, संकटे, चोर, डाकू इत्यादी दुष्ट गोष्टी नष्ट व्हाव्यात आणि संतानांना उत्तम गुणांनी शिक्षित करावे. अर्थात् प्रजा, पुत्र इत्यादी सुखी व्हावेत. अशा प्रकारचे श्रेष्ठ कर्म ही सुखाची खाण आहे. हे माणसांनो! ज्या परमेश्वराने या सृष्टीत आश्चर्यकारक पदार्थ निर्माण केलेले आहेत, त्याबद्दल आपण सर्वांनी कृतज्ञ राहिले पाहिजे. वरील चांगले कार्य करताना अत्यंत दयाळू परमेश्वर माणसांचे सदैव रक्षण करतो.

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    ऋग्वेद भाष्य केल्यानंतर यजुर्वेदाच्या मंत्रांचे भाष्य करण्याचा आरंभ केला जात आहे या वेदाच्या प्रथम अध्यायाच्या प्रथम मंत्रात सांगितले आहे की माणसांनी उत्तमोत्तम कार्याच्या सिद्धिकरिता ईश्‍वराची प्रार्थना अवश्यमेव करावी.

    शब्दार्थ

    हे, मनुष्यांनो, (सविता) जो परमात्मा सर्व जगाची उत्पत्ती करणारा व संपूर्ण ऐश्‍वर्ययुक्त आहे (देवः) सर्व सुखांच्या दाता आणि विद्येचे प्रकटन करणारा आहे, तो (वः) तुमच्या, आमच्या आणि आपल्या मित्रांच्या (वायवः) सर्व कार्यांची सिद्धी करणारे जे प्राण, अंतःकरण अणि इंद्रियें (स्थ) आहेत, त्या प्राणदीनां (श्रेष्ठतमाय) अत्युत्तम (कर्मणे) करणीय सर्वापकारक यज्ञादी कर्मांकडे (प्रापयतु) घेऊन जावो, नेवो आमचा प्राण, इंद्रियें यज्ञादी उत्तमकर्मांशी संयुक्त असोत. (इषे) अन्न आदी उत्तमोत्तम पदार्थांच्या प्राप्तीची इच्छा बाळगून (ऊर्जे) पराक्रम करण्यासाठी तसेच उत्तम रसाच्या प्राप्तीसाठी (भागम्) उपभोग घेण्यास योग्य आणि ज्ञानानी भरलेला (त्वा) वरील गुणांनी युक्त अशा (त्वा) श्रेष्ठ पराक्रमादी गुणांच्या प्राप्तीसाठी गुणांच्या प्राप्तीसाठी, आम्ही संपूर्णपणे तुज्या आश्रयास येतो. हे मित्रांनो तुम्ही देखील वरील गुणांनी युक्त होऊन (आप्यायध्वम्) उन्नत व्हा. आम्ही देखील उन्नत होऊ. भगवन्, हे जगदीश्‍वरा, आम्ही (इन्द्राय) परम ऐश्‍वर्याच्या प्राप्तीकरता (प्रजावती) बहुसन्तानवती (अनमीवा) व्याधिरहित (अयक्ष्माः) राजयक्ष्मादी रोगांपासून मुक्त असे (अहन्या) जे गौ आदी पशू आहेत की ज्यांची हिंसा करणे कदापी उचित नाहीं (प्रार्पयतु) अशा गौ आदी पशूंनां तू आमच्या साठी नियत कर. त्याचप्रमाणे गौ म्हणजे इंद्रियें आणि पृथिवी आदी लोक, यांचीही आम्हांला प्राप्ती करून दे. जगदीश्‍वरा, आम्हाला दुख देणारा आमच्यामधून कोणीही (अघशंसः) पापी अथवा (स्तेनः) चोर किंवा लुटारु (मा ईशत) उत्पन्न होऊ नये, अशी कृपा कर. तू या (यजमानस्य) सर्वोपकारी, धर्मसेवी मनुष्याच्या (पशूम्) गायी, घोडे, हत्ती आंदी पशूंचे तसेच त्याच्या लक्ष्मी व प्रजांचे निरंतर (पाहि) रक्षण कर. अशी कृपा कर की कोणीही दुष्ट माणूस या पदार्थांचे हरण करून नेण्यात समर्थ होऊ नये. (अस्मिन्) या (गौपतौ) पृथ्वी आदी पार्थांच्या रक्षणाची आशा बाळगणार्‍या धार्मिक व सज्जन माणसाजवळ (बह्णीः) वरील सर्व पदार्थ प्रमाणात असावेत. (ध्रुवाः) व त्यास निश्‍चल सुख देण्यासाठी स्थायी रूपाने (स्थात्) त्याच्याजवळ रहावेत.

    भावार्थ

    भावार्थ - बूद्धिमान जनांनी सदैव परमेश्‍वराच्या आश्रयाने राहून आणि धर्मयुक्त पुरूषार्थाचा अवलंब करून ऋग्वेदाचे अध्ययन करावे. गुण आणि गुणीचे स्वरूप नीट जाणून घेऊन सर्व पदार्थांचा उपभोग घेत पुरुषार्थद्वारे सिद्धी प्राप्त करण्यासाठी अत्युत्तम कर्म करावेत, या योगेच परमेश्‍वराची कृपा प्राप्त होऊन सर्व मनुष्यांच्या सुख आणि ऐश्‍वर्यात वृद्धी होईल. सर्वांना हे आवश्यक आहे की उत्तम कर्मांद्वारे प्रजेचे रक्षण करावे आणि पुत्रादींना उत्तम गुणांची शिकवण देत जावे. या मार्गाने गेल्यास भीषण रोग, विघ्न व चोर-लुटारू आदी होतील-प्रजा आणि पुत्रांना सर्व सुखांची प्राप्ती होईल. अशा प्रकारच्या श्रेष्ठ कर्मांनाच सुखाची खाण जाणावे. लोकहो, ज्याने या जगात अती अद्भुत पदार्थांची रचना केली आहे, त्या जगदीश्‍वराला सदैव धन्यवाद देऊ या. तो परम दयाळू ईश्‍वरच आपल्या कृपेने वरील कर्म करणार्‍यांचे सदैव रक्षण करतो. ॥1॥

    टिप्पणी

    या मंत्राची व्याख्या शतपथ ब्राह्मणात केली आहे. त्याचा प्रसंग, संदर्भादी सर्व वर लिहिलेल्या संस्कृत भाष्यात दिले आहेत. पुढे देखील अशा प्रकारे प्रसंग, मंत्र, अध्यायादींचा संदर्भ देण्यात येईल. जिज्ञासू व्यक्तींनी त्या त्या ठिकाणी तो तो उल्लेख पाहावा. ॥1॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (3)

    Meaning

    O, Lord, we resort to Thee for the supply of foodstuffs and vigour. May the Creator, the fountain of happiness and knowledge, inspire us for the performance of noblest deeds with our organs. May the cows, which should never be killed, be healthy and strong. For the attainment of prosperity and wealth, may the cows be full of calves, free from consumption and other diseases. May a thief and a sinner be never born amongst us. May the lord of land and cattle be in constant and full possession of these. May Ye protect the cattle, wealth and progeny of the virtuous soul.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    Be vibrant as the winds and thank the Lord Creator, Savita, for the gifts of food and energy, light and life, for the body, mind and soul. Pray that you dedicate yourself to the noblest action, yajna, and play your part in the service of the Lord. Be blest with the best of health and wealth in plenty, cows, healthy, strong and fertile, sacred, not to be killed. No thief to rule over you, no sinner to boss over you ! Growing in power and prosperity, be firm and loyal to this Lord of the Nation and protect the wealth and honour of the yajamana.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    We invoke you О Lord, for food. (1) We invoke you for vigour. (2) You are the vital breaths. (3) May the creator Lord depute you, O sacrificers, to the noblest accomplishments. O cows, may you flourish with the blessings of the resplendent Lord. May you be free from disease and consumption and bear good progeny. May no thief nor a slaughterer be in possession of you. May you permanently multiply in large numbers in the house of the master of cattle. (4) O Lord, preserve the cattle of the sacrificer. (5)

    Notes

    According to the ritualists, a branch of palasa or sami tree is addressed as tva in this verse. This branch used to be cut and trimmed to drive the calves away from the cows whose milk was to be used for preparing offerings in the sacrifices. However, there is no word in the mantra to suggest cutting of the branch and the word chinadmi, according to the ritualists, has to be taken as understood. Om, symbolic undeclinable name of God. A combination of three sounds, a, u, and m. This auspicious symbol is recommended to be used in the beginning of every Vedic verse as well as at the end. ब्राह्मणः प्रणवं कुर्यादादावन्ते च सर्वदा।-Uvata. Ise, for food. From ईष, to wish. Food that is wished by all. ईषमित्यन्ननामस् पठितम् —Dayananda. Urje, for vigour. From ऊर्ज,to invigorate. Vayavah, winds; here it means the vital breaths, which are a form of the wind element. सर्वक्रियाप्राप्तिहेतवः स्पर्शगुणाः प्राणादयः - Dayananda. Devah, देवो दानात् द्योतनात् वा; donor, shining or illuminating. Savita, the creator Lord; also the inspirer Lord. From to create; also to impel or inspire. Sometimes Savitr is identified with the sun; sometimes it is distinguished from it as the divine power lying behind the sun, According to Sayana, before rising the sun is called Savitr and from sun-rise till sun-set Surya. Savitr is one of the prominent aspects of God. Sresthtamayn karmane, the noblest accomplishement. Srestha is the superlative of prasasta, good. Sresthatama is the double superlative. This most noblest deed is considered to be the sacrifice. 'यज्ञो वे श्रेष्ठतम कर्म' इति श्रुतिः - Satapatha 1. 7. 1. 5. Aghnya, cow;हन्तुमयोग्या one which never should be killed. In a sense, the speech, vani, of a wise man is also aghnya; it never should be killed, i. e. suppressed. वर्घयितुमर्हा हन्तुमनर्हा गाव इन्द्रियाणि पृथिव्यादयः पशवश्च-Daya. Indra, the resplendent one. God is the highest resplendent self. So Indra is God. But a soul resplendent with energy is also Indra. The sun and the lightning also sometimes are meant by Indra. A resplendent king or leader also, according to the context, may be meant by this term. Anamivah, free from disease. Amivah is disease. From अम रोगे Avaksmah, free from consumption or the wasting disease. यक्षमा रोगराज -Uvata. Maghasamsah, slaughterer. Agha is sin or evil. अघं शंसति, one who kills in an evil way; who kills maliciously or painfully. Secondly, one, who praises sin, is also aghasamsa, अघं शंसति. A wicked person. Gopatih, go is kine or cattle in general, so gopati is the master of cattle. Secondly, go means sense-organs; one, who is the master of his sense-organs, is also gopati. Here the sacrificer is meant by this word. Dhruvah, permanent, constant. Bahvih, many; in large numbers. Pasun, animals in general. Here domestic animals аге meant. In a larger sence, men also may be included in pasus. Yajamana, one who performs sacrifice. Ritualistically, the householder performing a sacrifice is the yajamana. He is expected to observe some vows. But in a broader sense, any person engaged in actions beneficial to others is a yajamana. The first verse of Yajurveda shows great concern for cows,their proper care and multiplication.

    इस भाष्य को एडिट करें

    बंगाली (2)

    विषय

    ॥ অথ প্রথমাধ্যায়ারম্ভঃ ॥
    অথোত্তমকর্মসিধ্যর্থমীশ্বরঃ প্রার্থনীয় ইত্যুপদিশ্যতে ॥
    প্রথম অধ্যায়ের প্রথম মন্ত্রে উত্তম উত্তম কর্মের সিদ্ধি হেতু মনুষ্যদিগকে ঈশ্বরের প্রার্থনা অবশ্য করা উচিত – এই তথ্যের প্রকাশ করা হইয়াছে –

    पदार्थ

    পদার্থঃ- হে মনুষ্যগণ! তিনি (সবিতা) সর্ব জগতের উৎপাদক সম্পূর্ণ ঐশ্বর্য্যযুক্ত, (দেবঃ) সর্ব সুখ প্রদাতা এবং সর্ব বিদ্যার প্রসিদ্ধকারী পরমেশ্বর । সুতরাং (বঃ) তোমাদের, আমাদের এবং স্বীয় মিত্রদিগের যে (বায়বঃ) সব ক্রিয়াগুলি প্রতিপন্ন করাইবার জন্য যে স্পর্শগুণযুক্ত প্রাণ, অন্তঃকরণ এবং ইন্দ্রিয় সকল (স্থ) বিদ্যমান, তাহাদিগকে (শ্রেষ্ঠতমায়) অতি উত্তম (কর্মণে) করিবার যোগ্য সর্বোপকারক যজ্ঞাদি কর্ম হেতু (প্রার্পয়তু) সম্যক্ প্রকার সংযুক্ত করিবে । আমরা (ইষে) অন্নাদি উত্তম – উত্তম পদার্থ এবং বিজ্ঞান সম্পর্কে অনুসন্দ্ধিৎসা এবং পরাক্রম অর্থাৎ উত্তম রসের প্রাপ্তি হেতু (ভাগম্) সেবা করিবার যোগ্য ধন ও জ্ঞানপূর্ণ (ত্বা) উক্ত গুণযুক্ত এবং (ত্বা) শ্রেষ্ঠ পরাক্রমাদি গুণগুলির প্রদাতা আপনার সর্ব প্রকারে আশ্রয় লাভ করি । হে মিত্রগণ ! তোমরাও এইরূপ হইয়া (আপ্যায়ধ্বম্) উন্নতি করিতে থাক তথা আমরাও করিতে থাকি । হে ভগবন্ ! জগদীশ্বর ! আমাদিগকে (ইন্দ্রায়) পরমেশ্বর্য্য প্রাপ্তি হেতু (প্রজাবতীঃ) যাহার অনেক সন্তান তথা যাহারা (অনমীবাঃ) ব্যাধিগ্রস্ত নহে এবং অয়ক্ষ্মা যাহার মধ্যে রাজযক্ষ্মা ইত্যাদি রোগ নেই তাহারা (অঘ্ন্যা) যে যে গাভি ইত্যাদি পশু উন্নতি করিবার যোগ্য, যাহারা কখনও হিংসা করিবার যোগ্য নয়, যে সব ইন্দ্রিয় সকল বা পৃথিবী ইত্যাদি লোক আছে, তাহাদেরকে সর্বদা (প্রার্পয়তু) নিশ্চিত করুন । হে জগদীশ্বর ! আপনার কৃপাবলে আমাদিগের মধ্য হইতে দুঃখ দেওয়ার জন্য কোনও (অঘশংসঃ) পাপী অথবা (স্তেনঃ) চোর-ডাকাত (মা ঈশত) উৎপন্ন না হয় তথা আপনি এই (য়জমানস্য) পরমেশ্বর এবং সর্বোপকার ধর্মের সেবনকারী মনুষ্যের (পশূন্) গাভি, অশ্ব ও হস্তী ইত্যাদি তথা লক্ষ্মী ও প্রজার (পাহি) সবসময় রক্ষা করুন যাহার ফলে এই সব পদার্থ হরণ করিতে পূর্বোক্ত কোনও দুষ্ট মনুষ্য সক্ষম না হইতে পারে (অস্মিন্) এই ধার্মিক (গোপতৌ) পৃথিবী ইত্যাদি পদার্থের রক্ষাকামী সজ্জন মনুষ্যের সমীপ (বহ্বীঃ) উক্ত বহু পদার্থ (ধ্রুবাঃ) নিশ্চল সুখ হেতু (স্যাত) হউক । এই মন্ত্রের ব্যাখ্যা শতপথ ব্রাহ্মণেও করা হইয়াছে । তাহার ঠিকানা পূর্ব সংস্কৃত ভাষ্যে লিখিয়া দিয়াছি এবং পরেও এইরকমই ঠিকানা লিখিত হইবে । যিনি দেখিতে চাহিবেন তিনি তথায় দেখিয়া লইবেন ।

    भावार्थ

    ভাবার্থঃ- বিদ্বান্ মনুষ্যদিগকে সর্বদা পরমেশ্বর ও ধর্মযুক্ত পুরুষার্থের আশ্রয়ে থাকিয়া ঋগ্বেদ পাঠ করিয়া গুণ ও গুণী সম্বন্ধে যথার্থ জ্ঞাত হইয়া সর্ব পদার্থের সম্প্রয়োগ দ্বারা পুরুষার্থের সিদ্ধি হেতু অতি উত্তম ক্রিয়াযুক্ত হওয়া উচিত যাহাতে পরমেশ্বরের কৃপাবলে সব মনুষ্যের সুখ ও ঐশ্বর্য্যের বৃদ্ধি হয় । সব লোকদের উচিত যে, ভাল ভাল কর্মে প্রজার রক্ষা তথা উত্তম উত্তম গুণ দ্বারা পুত্রাদির শিক্ষা সর্বদা করিবেন যাহাতে প্রবল রোগ, বিঘ্ন এবং চোরের অভাব হইয়া প্রজা ও পুত্রাদি সব সুখের প্রাপ্তি হইবে । এই শ্রেষ্ঠ কর্ম সর্ব প্রকার সুখের খনি । হে মনুষ্যগণ! আইস, যিনি এই সংসারে আশ্চর্য্যজনক পদার্থ-রচনা করিয়াছেন সেই জগদীশ্বরকে সর্বদা ধন্যবাদ জ্ঞাপন করি । সেই পরম দয়ালু ঈশ্বর স্বীয় কৃপাবলে উক্ত কর্মগুলি করিয়া সর্বদা মনুষ্যদিগের রক্ষা করিয়া থাকেন ।

    मन्त्र (बांग्ला)

    ও৩ম্ ই॒ষে ত্বো॒র্জে ত্বা॑ বা॒য়ব॑ স্থ দে॒বো বঃ॑ সবি॒তা প্রার্প॑য়তু॒ শ্রেষ্ঠ॑তমায়॒ কর্ম॑ণ॒ऽ আপ্যা॑য়ধ্বমঘ্ন্যা॒ऽ ইন্দ্রা॑য় ভা॒গং প্র॒জাব॑তীরনমী॒বাऽ অ॑য়॒ক্ষ্মা মা ব॑ স্তে॒নऽ ঈ॑শত॒ মাঘশ॑ꣳসো ধ্রু॒বাऽ অ॒স্মিন্গোপ॑তৌ স্যাত ব॒হ্বীর্য়জ॑মানস্য প॒শূন্পা॑হি ॥ ১ ॥

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    ইষে ত্বেত্যস্য পরমেষ্ঠী প্রজাপতির্ঋষিঃ । সবিতা দেবতা । ইষে ত্বেত্যারভ্য ভাগপর্য়্যন্তস্য স্বরাড্বৃহতীছন্দঃ । মধ্যমঃ স্বরঃ । অগ্রে সর্বস্য ব্রাহ্ম্যুষ্ণিক্ ছন্দঃ । ঋষভঃ স্বরঃ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    পদার্থ

    ইষে ত্বোর্জ্জে ত্বা বায়ব স্থ দেবো বঃ সবিতা প্রার্পয়তু শ্রেষ্ঠতমায় কর্মণঽআপ্যায়ধ্বম্ অঘ্ন্যাঽইন্দ্রায় ভাগং প্রজাবতীরনমীবা অয়ক্ষ্মা মা ব স্তেনঽঈশত মাঘশংসো ধ্রুবাঽঅস্মিন্ গোপতৌ স্যাত বহ্বীর্যজমানস্য পশূন্ পাহি।।১।।

    (যজু ১।১)

    পদার্থঃ হে পরমেশ্বর! (ইষে) অন্নাদি ইষ্ট পদার্থ সমূহের জন্য (ত্বা) তোমাকে (ঊর্জ্জে ত্বা) বলাদিসমূহের প্রাপ্তির জন্য আশ্রয় করি। হে জীব! তোমরা (বায়বঃ) বায়ুরূপ (স্থ) হও। (সবিতা দেবঃ) জগতের উৎপাদক দেব (শ্রেষ্ঠতমায় কর্মণে) উত্তম কর্মের জন্য (বঃ) তোমাদের সবাইকে (প্রার্পয়তু) সংবদ্ধ করেছেসেই উত্তম কর্ম দ্বারা (ইন্দ্রায় ভাগম্) উত্তম ঐশ্বর্যযুক্ত উত্তম পুরুষের ভাগকে (আপ্যায়ধ্বম্) বৃদ্ধি করো। যজ্ঞাদি কর্মসমূহের সম্পাদনের জন্য (অঘ্ন্যা) হত্যার অযোগ্য, (প্রজাবতীঃ) বাছুরযুক্ত, (অনমীবাঃ) ব্যাধি রহিত, (অয়ক্ষ্মাঃ) যক্ষ্মা সহ সকল বড় রোগবিহীন গাভী সংগ্রহ করো। (বঃ) তোমাদের মধ্যে যারা (স্তেনঃ) চোর, তারা সেই গাভীর যেন (মা ঈশত) মালিক না হয়  এবং (অঘশংসঃ) পাপচিন্তকও যেন (মা) তার অধিকারী না হয়। এরূপ প্রচেষ্টা করো যার দ্বারা (বহ্বীঃ ধ্রুবা) চিরকাল পর্যন্ত গাভী (অস্মিন্ গোপতৌ) এই দোষরহিত গো রক্ষকের নিকট (স্যাত) থাকে।  পরমেশ্বরের নিকট প্রার্থনা যে, (যজমানস্য) যজ্ঞাদি উত্তমকর্মকারীর (পশুন্ পাহি) পশুদের, হে ঈশ্বর! তুমি রক্ষা করো।

     

    ভাবার্থ

    ভাবার্থঃ হে পরমেশ্বর! অন্ন এবং শুভ শক্তিসমূহ প্রাপ্তির জন্য তোমার উপাসনা ও প্রার্থনা করে আমরা তোমারই আশ্রয় গ্রহণ করি। পরম দয়ালু পরমাত্মা জীবদের বলছেন যে, হে জীব! তোমরা বায়ুরূপ হও। প্রাণরূপী বায়ু দ্বারাই তোমাদের জীবন গঠিত হোক। আমি জগৎকর্তা দেব তোমাদের শুভ কর্মের জন্য প্রেরণা করছি, যজ্ঞাদি কর্মকর্তাদের জন্য শ্রেষ্ঠ গাভী সমূহের সংগ্রহ করা আবশ্যক। পরমেশ্বরের নিকট প্রার্থনা যে, হে ঈশ্বর! যজ্ঞাদি শ্রেষ্ঠকর্মকর্তা যজমানের গাভী সহ সকল পশুদের রক্ষা করো। কোন পাপাত্মা, কোন চৌর্যবৃত্তিযুক্ত ব্যক্তি যেন গাভীসহ উত্তম সম্পদের অধিকারী না হয়।।১।।

     

    इस भाष्य को एडिट करें

    उर्दू (1)

    Vishay

    سرو اُپکارک اتی اُتم یگیّہ کرم کی پریرنا

    Padarth

    پدارتھ: ہے منُش لوگو! جو(سوتا) سب جگت کی اُتپتی کرنے والا سمپُورن ایشوریہ یُکت (دیوتا) سب سُکھوں کے دینے اور سب وِدّیا کے پرسِدّھ کرنے والا پرماتما ہے تو (وُہ) تم ہم اور اپنے مِتروں کے جو(وایوہ) سب کریاؤں کے سِدھ کرنے ہارے سپرشی گُن والے پران انتہ کرن اور اندریان(ستھ) ہیں__ان کو (شریشٹھ تمائے) اتی اُتم رکرمنے) کرنے یوگیہ سرو اُپکارک یگیّہ آدی کرموں کے لئے( پراریتو) اچّھی پرکار لگائے رکھے یا پریرنا دے ہم لوگ(اِشے) انّ آدی اُتم اُتم پدارتھ اور وگیان کی اِچھا اور (اُدرجے) پراکرم ارتھات اُتم رس کی پراپتی کے لئے (بھاگم)سیوا کرنے یوگیہ دھن اور گیان کے بھرے ہوئے(تُوا) اُکت گُن والے اور (تُوا) شریشٹھ پراکرم آدی گُنوں کے دینے ہارے آپ کا سب پرکار کا آشریہ کرتے ہیں۔ ہے متّر لوگو! ہم بھی ایسے ہوکر (آپیائے دھوم) اُنتی کو پراپت ہوویں تتھا ہم بھی ہوں۔ ہے بھگوان جگدیشور! ہم لوگوں کے(اندرائے) پرم ایشوریہ کی پراپتی کے لئے(پرجاوتی)جن کے بہت ستھان ہیں۔ تتھا جو(ان سوا) ویادھی [بیماری] اور(ایکھشماه) جن میں اِج یکھشما آدی[تپ دِق] روگ نہیں ہیں۔وہ(اگھنیاہ)جو جو گئو آدی پشُوں یا اُنتی کرنے یوگیہ ہیں جو کبھی ہنسا کرنے یوگیہ نہیں-کہ جو اندریان یا پرتھوی آدی لوگ ہیں۔ اُن کو سدیو(پرارتیو) نیت کیجئے[ہمارے لئے مقرر کیجئے] ہے جگدیشور! آپ کی کرپا سے ہم لوگوں میں سے دُکھ دینے کے لئے کوئی(اکھشناہ) پاپی یا(ستینہ) چور ڈاکو کو(ماالشیت) مت اُتپن ہو۔ تتھا آپ اِس (یجمانسیہ) پرمیشور اور سرو اپکارک دھرم کے سیون کرنے ہارے منُش کے (پشون) گئو-گھوڑے اور ہاتھی آدی تتھا لکھشمی اور پرجا کی(پاہی) نرنتر رکھشا کیجئے جس سے ان پرارتھوں کے ہرنے [چورنے اور لے جانے] کو کوئی دُشٹ منُش سمرتھ نہ ہو۔(اسمِن) اس دھارمک(گوپتوؤ) پرتھوی آدی پدارتھوں کی رکھشا چاہنے والے سجّن منُش کے سمیپ بہُت سے اُکت پدارتھ(دُھرواه) نشچل سُکھ کے ہیتو ہوں۔

    Bhavarth

    :- (1) آتم سمرپن بھینٹ یا بلی ارتھات سروسوتک تیاگ کر سجّن پُرش آنند مانتے ہیں۔لیکن یہ پریرنا یگیّہ کرم کی کب سے کس سے؟ کہاں سے سب سے پہلے ملی جگت پتا پرماتما کے اس یجروید منتر کے گیان دوارہ سرشٹی کے آرمبھ میں۔ 2- دھن کیسا ملے جو سیوا کے یوگیہ ہو۔ پُتر پِتا سے مانگتے ہیں- پِتا دیتا بھی ہے- اور پیار سے سمجھاتا بھی ہے- کہ ہاں میں تمہیں دونگا۔ پر تم بھی آگے بڑھو۔ پُرشارتھ کرو اور یگیّہ آدی شریشٹھ کرموں کو کرتے ہوئے اُنتی کو پراپت کرو۔ہر ایک پِتا پُتر سے یہی آشا رکھتا ہے- کیونکہ پِتا کی شان بھی اسی میں ہے کہ پُتر اس سے لے کر بھی پنے پاؤ پر کھڑا ہونے کے یوگیہ ہوجائے۔ 3- گئو آدی پشُو- اندریان دیو-پرتھوی آدی لوگ یہ سب بڑھانے پیار پُوجا اور رکھشا کے یوگیہ ہیں۔ 4- یجمان کون ہے جو دھرماتما ہے سجّن ہے- ایشور بھگت ہے- اور پروپکاری ہے اس کے دھن جن کی رکھشا پِتا پربھو سدا کرتے ہیں جو پُتر پتا سے لیکر سب کو ایمانداری سے سدا بانٹتا ہے۔ پِتا اسکو باربار دیتا ہے اور وہ گھاس کی طرح سدا ہرابھرا رہتا ہے۔ 5- منُش سماج میں چور اور ڈاکو پیدا نہ ہوں نہ وہ بڑھیں اور نہ وہ راجیہ آدی شکتی کو حاصل کریں۔ پراتہ برہم مہورت میں اُٹھ کر ایشور کی اس بانی کے شبدارتھ اور ان سب کو باربار بڑھیں گے منن پوروک- تو آپ کو امرت آنند کی پراپتی ہوگی۔

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top