यजुर्वेद - अध्याय 6/ मन्त्र 3
ऋषिः - दीर्घतमा ऋषिः
देवता - विष्णुर्देवता
छन्दः - आर्ची उष्णिक्,साम्नी त्रिष्टुप्,स्वराट् प्राजापत्या जगती,
स्वरः - ऋषभ, मध्यमः
274
या ते॒ धामा॑न्यु॒श्मसि॒ गम॑ध्यै॒ यत्र॒ गावो॒ भूरि॑शृङ्गाःऽअ॒यासः॑। अत्राह॒ तदु॑रुगा॒यस्य॒ विष्णोः॑ प॒र॒मं प॒दमव॑भारि॒ भूरि॑। ब्र॒ह्म॒वनि॑ त्वा क्षत्र॒वनि॑ रायस्पोष॒वनि॒ पर्यू॑हामि। ब्रह्म॑ दृꣳह क्ष॒त्रं दृ॒ꣳहायु॑र्दृꣳह प्र॒जां दृ॑ꣳह॥३॥
स्वर सहित पद पाठया। ते॒। धामा॑नि। उ॒श्मसि॑। गम॑ध्यै। यत्र॑। गावः॑। भूरि॑शृङ्गा॒ इति॒ भूरि॑शृङ्गाः। अ॒यासः॑। अत्र॑। अह॑। तत्। उ॒रु॒गा॒यस्येत्यु॑रुऽगा॒यस्य॑। विष्णोः॑। प॒र॒मम्। प॒दम्। अव॑। भा॒रि॒। भूरि॑। ब्र॒ह्म॒वनीति॑ ब्रह्म॒ऽवनि॑। त्वा॒। क्ष॒त्र॒वनीति॑ क्षत्र॒ऽवनि॑। रा॒य॒स्पो॒ष॒वनीति॑ रायस्पोष॒ऽवनि॑। परि॑। ऊ॒हा॒मि॒। ब्रह्म॑। दृ॒ꣳह॒। क्ष॒त्रम्। दृ॒ꣳह॒। आयुः॑। दृ॒ꣳह॒। प्र॒जामिति॑ प्र॒जाम्। दृ॒ꣳह॒ ॥३॥
स्वर रहित मन्त्र
या ते धामान्युश्मसि गमध्यै यत्र गावो भूरिशृङ्गा अयासः । अत्राह तदुरुगायस्य विष्णोः परमम्पदमव भारि भूरि । ब्रह्मवनि त्वा क्षत्रवनि रायस्पोषवनि पर्यूहामि । ब्रह्म दृँह क्षत्रन्दृँहायुर्दृँह प्रजान्दृँह ॥
स्वर रहित पद पाठ
या। ते। धामानि। उश्मसि। गमध्यै। यत्र। गावः। भूरिशृङ्गा इति भूरिशृङ्गाः। अयासः। अत्र। अह। तत्। उरुगायस्येत्युरुऽगायस्य। विष्णोः। परमम्। पदम्। अव। भारि। भूरि। ब्रह्मवनीति ब्रह्मऽवनि। त्वा। क्षत्रवनीति क्षत्रऽवनि। रायस्पोषवनीति रायस्पोषऽवनि। परि। ऊहामि। ब्रह्म। दृꣳह। क्षत्रम्। दृꣳह। आयुः। दृꣳह। प्रजामिति प्रजाम्। दृꣳह॥३॥
भाष्य भाग
संस्कृत (2)
विषयः
पुनस्तं कीदृशं विदित्वा वाणिज्यकर्म्म कुर्वाणाः जना आश्रयन्तीदमुपदिश्यते॥
अन्वयः
हे सभाध्यक्ष! या यानि ते धामानि गमध्यै गन्तुं वयमुश्मसि तानि किं भूतानि सन्ति, यत्र येषूरुगायस्य विष्णोर्भूरिशृङ्गा गावो अयासो भवन्ति, तदुक्तन्यायमार्गाः प्रकाशन्त एवेति यावत्। अत्राह-एषु हि तत्तस्य विष्णोः परमं पदं विद्वभिर्भूर्य्यवभारि, अतस्त्वां यथा ब्रह्मवनि यथा क्षत्रवनि यथा रायस्पोषवनि तथा पर्य्यूहामि, त्वं ब्रह्म दृंह, क्षत्रं दृंहायुर्दृंह प्रजां चापि दृंह॥३॥
पदार्थः
(या) यानि (ते) तव सभाध्यक्षस्य (धामानि) दधति सुखानि येषु तानि राज्यप्रबन्धस्थानानि देशदेशान्तरवाणिज्यार्हाणि (उश्मसि) उश्मः कामयामहे (गमध्यै) गन्तुं प्राप्तुम् (यत्र) येषु (गावः) रश्मयः। गाव इति रश्मिनामसु पठितम्। (निघं॰१।५) (भूरिशृङ्गाः) भूरीणि शृङ्गाणि प्रकाशा यासु ताः। शृङ्गाणीति ज्वलतो नामसु पठितम्। (निघं॰१।१७) (अयासः) अत्यन्त इत्ययासः। महीधरेणात्रायगतावित्यस्य यदयन्तीति परस्मैपदमुक्तं तदसदात्मनेपदोपयोग्यत्वात् (अत्र) येषु (अह) निश्चये (तत्) तस्य (उरुगायस्य) उरुर्बहुर्गायः स्तुतिर्यस्य तस्य। अत्र गै शब्द इत्यस्माद् घञर्थे कविधानम्। [अष्टा॰भा॰वा॰३.३.५८] इति कर्म्मणि कः। (विष्णोः) व्यापकस्य परमेश्वरस्य (परमम्) सर्वथोत्कृष्टम् (पदम्) पत्तुं योग्यम् (अव) क्रियायोगे (भारि) भ्रियते। अत्र लडर्थे लुङ् भृञ् धातोश्चिणि परेऽ[भावः। अत्र बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि। (अष्टा (अष्टा॰६।४।५७) इति सूत्रेणाडभावः (भूरि) बहु (ब्रह्मवनि) ब्रह्मणो वेतॄणां संविभक्तारं तत्तथा (त्वा) त्वाम् (क्षत्रवनि) क्षत्रस्य राज्यस्य क्षत्रियाणां वा संविभाजकम् (रायस्पोषवनि) राती धनस्य पोषो दृढता तस्याः संविभाजिनम् (परि) परितः (ऊहामि) विविधतया तर्कयामि (ब्रह्म) परमात्मानं वेदं वा (दृंह) स्थिरीकुरु (क्षत्रम्) राज्यं धनुर्वेदविदं क्षत्रियं वा (दृंह) उन्नय (आयुः) जीवनम् (दृंह) (प्रजाम्) स्वसन्तानान् संरक्षणीयान् जनान् (दृंह) ब्रह्मचर्य्यराज्यधर्माभ्यां परिपालय॥३॥ अत्राह यास्कमुनिः—ता वां वास्तून्युश्मसि गमध्यै यत्र गावो भूरिशृङ्गा अयासः। अत्राह तदुरुगायस्य वृष्णः परमं पदमवमाति भूरि। (ऋ॰१।१५४।६) तानि वां वास्तूनि कामयामहे गमनाय यत्र गावो भूरिशृङ्गाः बहुशृङ्गाः। भूरीति बहुनामधेयं प्रभवतीति सतः। शृङ्गं श्रयतेर्वा शृणोतेर्वा शम्नातेर्वा शरणायोद्गतमिति वा शिरसो निर्गतमिति वाऽयासोऽयनास्तत्र तदुरुगायस्य विष्णोर्महागतेः परमं पदं परार्ध्यस्थमवभाति भूरि, पादः पद्यते। (निरु॰२।७) अयं मन्त्रः श॰ ३। ७। १५) व्याख्यातः॥३॥
भावार्थः
नहि सभाध्यक्षरक्षितस्थानकामनया विना कश्चिदपि सुखं प्राप्तुं शक्नोति, नहि कोऽपि जनः परमेश्वरमनादृत्य धर्मराज्यं भोक्तुमर्हति, नैव कोऽपि विज्ञानं सेनां जीवनं प्रजां चारक्षित्वा समेधत इति॥३॥
विषयः
पुनस्तं कीदृशं विदित्वा वाणिज्यकर्म्म कुर्वाणाः जना आश्रयन्तीदमुपदिश्यते॥
सपदार्थान्वयः
हे सभाध्यक्ष !या=यानि ते तव सभाऽध्यक्षस्य धामानि दधति सुखानि येषु तानि राज्यप्रबन्धस्थानानि देशदेशान्तरवाणिज्याऽर्हाणि गमध्यै=गन्तुं गन्तुं=प्राप्तुं वयमुश्मसि उश्म:=कामयामहे, तानि किंभूतानि सन्ति? यत्र=येषु उरुगायस्य उरुर्बहुर्गाय: स्तुतिर्यस्य तस्य विष्णोः व्यापकस्य परमेश्वरस्य भूरिशृङ्गाः भूरीणि शृङ्गाणि=प्रकाशा यासु ताः, गाव: रश्मयो अयासःअयन्त इत्ययासो भवन्ति, तदुक्तन्यायमार्गाः प्रकाशन्त एवेति यावत्। अत्राह=एषु हि (अत्र=येषु=अह=निश्चयेन) तत्=तस्य विष्णोः व्यापकस्य परमेश्वरस्य परमं सर्वथोत्कृष्टंपदं पत्तुं योग्यं विद्वद्भिः भूरि बहु अव+भारि भ्रियते। अतः [त्वा]=त्वां यथा ब्रह्मवनि=ब्रह्मणो वेत्तृणां संविभक्तारं तत्तथा,यथा क्षत्रवनि क्षत्रस्य=राज्यस्य क्षत्रियाणां वा संविभाजकं, यथा रायस्पोषवनि रायो=धनस्य पोषो=दृढ़ता तस्याः संविभाजिनं तथा परि+ ऊहामि परितो विविधतया तर्कयामि। त्वं ब्रह्म परमात्मानं वेदं वा दृँहे स्थिरीकुरु, क्षत्रं राज्यं धनुर्वेदविदं क्षत्रियं वा दृँह उन्नय, आयुः जीवनं दृँह उन्नय, प्रजां स्वसन्तानान् संरक्षणीयान् जनान् दृँह ब्रह्मचर्यराज्यधर्माभ्यां परिपालय ॥ ६ । ३॥ [हे सभाध्यक्ष! या=यानि ते धामानि गमध्यै=गन्तुं वयमुश्मसि तानि किंभूतानि सन्ति?]
पदार्थः
(या) यानि (ते) तव सभाध्यक्षस्य (धामानि) दधति सुखानि येषु तानि राज्यप्रबन्धस्थानानि देशदेशान्तरवाणिज्यार्हाणि(उश्मसि) उश्मः=कामयामहे (गमध्यै) गन्तुं=प्राप्तुम् (यत्र) येषु (गाव:) रश्मय:। गाव इति रश्मिनामसु पठितम् ॥ निघं० १। ५ ॥ (भूरिशृङ्गाः) भूरीणि शृङ्गाणि=प्रकाशा यासु ताः। शृङ्गाणीति ज्वलतोनामसु पठितम् ॥ निघं० १। १७॥ (अयासः) अयन्त इत्ययासः। महीधरेणात्रायगतावित्यस्य यदयन्तीति परस्मैपदमुक्तं तदसदात्मनेपदोपयोग्यत्वात् (अत्र) येषु (अह) निश्चये (तत्) तस्य (उरुगायस्य) उरुर्बहुर्गाय=स्तुतिर्यस्य तस्य।अत्र गैशब्द इत्यस्माद्घञर्थे कविधानमिति कर्म्मणिकः (विष्णोः) व्यापकस्य परमेश्वरस्य (परमम्) सर्वथोत्कृष्टम् (पदम्) पत्तुं योग्यम् (अव) क्रियायोगे (भारि) भ्रियते। अत्र लडर्थे लुङ् भृञ्धातोश्चिणि परेऽडभावः। अत्र बहुलं छन्दस्यमाङ् योगेऽपि ॥ [अ० ६ । ४ । ७५ ॥ इति सूत्रेणाडभावः (भूरि) बहु (ब्रह्मवनि) ब्रह्मणो वेतृणां संविभक्तारं तत्तथा (त्वा) त्वाम् (क्षत्रवनि) क्षत्रस्य=राज्यस्य क्षत्रियाणां वा संविभाजकम् (रायस्पोषवनि) रायो=धनस्य पोषो=दृढता तस्याः संविभाजिनम् (परि) परितः (ऊहामि) विविधतया तर्कयामि (ब्रह्म) परमात्मानं वेदं वा (दृंह) स्थिरीकुरु (क्षत्रम्) राज्यं धनुर्वेदविदं क्षत्रियं वा (दृंह) उन्नय (आयुः) जीवनम् (दृंह) (प्रजाम्) स्वसंतानान्=संरक्षणीयान् जनान् (दृंह) ब्रह्मचर्यराज्यधर्माभ्यां परिपालय।। अत्राह यास्कमुनिः-- ता वां वास्तून्युश्मसि गमध्यै यत्र गावो भूरिङ्गा अयासः। अत्राह तदुरुगायस्य वृष्णः परमं पदमवभाति भूरि । ऋ० १ । १५४ । ६ ।। तानि वां वास्तूनि कामयामहेगमनाय यत्र गावो भूरिशृङ्गाः बहुशृङ्गाः। भूरीति बहुनामधेयं प्रभवतीति सतः शृङ्गं श्रयतेर्वा शृणोतेर्वा शम्नातेर्वा शरणायोग्दतमिति वा शिरसो निर्गतमिति वाऽयासोऽयनास्तत्र तदुरुगायस्य विष्णोर्महागतेः परमं पदं परार्घ्यस्थमवभाति भुरिपादः पद्यते॥निरु०२ । ७ । अयं मन्त्रः श० ३ । ७ । १ । १५ व्याख्यातः॥ ३॥
भावार्थः
नहि सभाध्यक्षरक्षितस्थानकामनया विना कश्चिदपि सुखं प्राप्तुं शक्नोति। [यत्र=येषु.....विष्णोर्भूरिशृङ्गा गावोऽयासः, तदुक्त न्यायमार्गा: प्रकाशन्त एवेति यावत्, तस्य विष्णोः परमं पदंविद्वद्भिर्भूर्यवभारि] नहि कोऽपि जनः परमेश्वरमनाहत्य धर्मराज्यं भोक्तुमर्हति। [त्वं ब्रह्म दृँह, क्षत्रंदृँह, आयुर्दृँह, प्रजांदृँह] नैव कोऽपि विज्ञानं, सेनां, जीवनं, प्रजां चारक्षित्वा समेधत इति ॥ ६ । ३ ॥
भावार्थ पदार्थः
ब्रह्म=विज्ञानम् । क्षत्रम्= सेनाम्।
विशेषः
दीर्घतमाः। विष्णुः=ईश्वरः॥ आर्च्युष्णिक्। अत्राहेत्यस्य भुरिगार्च्युष्णिक् छन्दः,ब्रह्महँहेत्यस्य आसुरी गायत्री षड्जः। निचृत्प्राजापत्या बृहती छन्दः, मध्यमः स्वरः। ऋषभ: स्वरः। ब्रह्मवनित्वेत्यस्य।।
हिन्दी (4)
विषय
फिर वह वाणिज्य कर्म करने वाले मनुष्य उसको कैसा जानकर आश्रय करते हैं, यह उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥
पदार्थ
हे सभाध्यक्ष! (या) जिन में (ते) तेरे (धामानि) धाम अर्थात् जिनमें प्राणी सुख पाते हों, उन स्थानों को हम (गमध्यै) प्राप्त होने की (उश्मसि) इच्छा करते हैं, वे स्थान कैसे हैं कि जैसे सूर्य्य का प्रकाश है, वैसे (यत्र) जिन में (उरुगायस्य) स्तुति करने के योग्य (विष्णोः) सर्वव्यापक परमेश्वर की (भूरिशृङ्गाः) अत्यन्त प्रकाशित (गावः) किरणें चैतन्यकला (अयासः) फैली हैं (अत्र) (अह) इन्हीं में (तत्) उस परमेश्वर का (परमम्) सब प्रकार उत्तम (पदम्) और प्राप्त होने योग्य परमपद विद्वानों ने (भूरि) (अव) (भारि) बहुधा अवधारण किया है, इस कारण (त्वा) तुझे (ब्रह्मवनि) परमेश्वर वा वेद का विज्ञान (क्षत्रवनि) राज्य और वीरों की चाहना (रायस्पोषवनि) धन की पुष्टि के विभाग करने वाले आप को मैं (पर्यूहामि) विविध तर्कों से समझता हूं कि तू (ब्रह्म) परमात्मा और वेद को (दृंह) दृढ़ कर अर्थात् अपने चित्त में स्थिर कर बढ़ (क्षत्रम्) राज्य और धनुर्वेदवेत्ता क्षत्रियों को (दृंह) उन्नति दे (आयुः) अपनी अवस्था को (दृंह) बढ़ा अर्थात् ब्रह्मचर्य्य और राजधर्म से दृढ़ कर तथा (प्रजाम्) अपने सन्तान वा रक्षा करने योग्य प्रजाजनों को (दृंह) उन्नति दे॥३॥
भावार्थ
सभाध्यक्ष के रक्षा किये हुए स्थानों की कामना के विना कोई भी पुरुष सुख नहीं पा सकता, न कोई जन परमेश्वर का अनादर करके चक्रवर्ती राज्य भोगने के योग्य होता है, न ही कोई भी जन विज्ञान सेना और जीवन अर्थात् अवस्था सन्तान और प्रजा की रक्षा के विना अच्छी उन्नति कर सकता है॥३॥
विषय
प्रभु के परमपद का दीपन
पदार्थ
१. पिछले मन्त्र में बुराइयों के शकलीकरण—नष्ट करने का उल्लेख है। उन बुराइयों का विदारण करके ‘दीर्घतमा’ = तमोगुण का विदारण करनेवाला प्रस्तुत मन्त्र का ऋषि कहता है कि हे प्रभो! ( या ते धामानि ) = जो आपके तेज हैं, हम उन्हें ( गमध्यै ) = प्राप्त करना ( उश्मसि ) = चाहते हैं, ( यत्र ) = जिन तेजों में ( भूरिशृङ्गाः ) = [ भूरीणि शृङ्गाणि प्रकशा यासु ताः—द०, शृङ्गााणि इति ज्वलतोनामसु—नि० १।१७ ] अत्यन्त देदीप्यमान ( गावः ) = रश्यिमाँ ( अयासः ) = प्राप्त हैं, अर्थात् हम आपके उन तेजों को प्राप्त करना चाहते हैं जो तेज ज्ञान की रश्मियों के साथ निवास करते हैं।
२. ( अत्र ) = जहाँ ज्ञान और तेज का समन्वय होता है उस स्थान में, उस जीव में ( अह ) = निश्चय से ( उरुगायस्य ) = विशाल गतिवाले व विशाल यशोगानवाले ( विष्णोः ) = व्यापक प्रभु का ( तत् परमं पदम् ) = वह उत्कृष्ट पद ( भूरि ) = खूब ( अवभाति ) = चमकता है। प्रभु का दर्शन ज्ञान और तेज का समन्वय होने पर ही होता है।
३. प्रभु दीर्घतमा से कहते हैं कि ( ब्रह्मवनि ) = ज्ञान का विजय करनेवाले ( त्वा ) = तुझे, ( क्षत्रवनि त्वा ) = बल का विजय करनेवाले तुझे और ( रायस्पोषवनि त्वा ) = धन के पोषण के विजेता तुझे ( पर्यूहामि ) = मैं अपने समीप प्राप्त कराता हूँ।
४. तू अपने जीवन में ( ब्रह्म दृंह ) = ज्ञान को दृढ़ कर, ( क्षत्रं दृंह ) = बल को बढ़ा,( आयुः दृंह ) = तू अपने जीवन को दृढ़ बना, ( प्रजां दृंह ) = तू अपने सन्तानों को भी दृढ़ बना। तेरा ज्ञान, बल तो दृढ़ हो ही, तेरा सारा जीवन भी दृढ़ हो। तू अपने मार्ग से विचलित होनेवाला न हो। तेरी सन्तानें भी दृढ़ता से जीवन-पथ का आक्रमण करनेवाली हों। सन्तानों के कारण तेरा जीवन उन्नति-पथ पर चलने से विहत न हो जाए।
भावार्थ
भावार्थ — हमारे जीवन प्रभु के तेजों व ज्ञानों को अपनाकर प्रभु के परम पद को दीप्त करनेवाले हों। हम ज्ञान और बल के साथ धन भी प्राप्त करें। अपने ज्ञान, बल, जीवन व सन्तानों को दृढ़ बनाएँ।
विषय
राजगृहों का वर्णन।
भावार्थ
हे सभाध्यक्ष राजन् ! (ते) तेरे ( या ) जिन २ ( धामानि ) सुखों को, धारण करानेवाले राज्य प्रबन्ध के सामथ्यों को हम लोग गमभ्यै ) स्वयं प्राप्त होने के लिये ( उष्मसि ) कामना करते हैं ( यत्र ) जिनमें ( भूरिशृङ्गाः ) अति अधिक प्रकाशमान ( गावः ) किरण और बड़े बड़े सींगोंवाली गौवें हमें ( अयासः ) प्राप्त हों। अथवा जिनके द्वारा हमें बहुत सी ज्ञानोपदेश युक्त वाणियां प्राप्त होती हों। अत्र अह ) इसमें ही ( उरुगायस्य ) अति अधिक स्तुति के योग्य ( विष्णोः ) विष्णु, व्यापक, ईश्वर प्रभु के ( परमन् पदम् ) परम पद ( भूरि ) बहुत अधिक ( अव भारि ) निरन्तर पुष्ट होता है ॥
अथवा - राजगृह कैसे हो - हे राजन् ! हम ( या ते धामानि गमध्यै उष्मसि ) तेरे योग्य जिन विशेष सभा आदि भवनों प्राप्त करना चाहते हैं वे ऐसे हों ( यत्र भूरिशृङ्गाः गावः श्रयासः ) बहुत प्रदीप्त किरणें आया करती हो । ( उरुगायस्य विष्णोः तत् ) अधिक स्तुतिभजन, प्रशंसनीय विष्णु, व्यापक सार्वभौम राज्य का वही उत्कृष्ट परमपद ( अत्र अह अव भारि ) यहां ही, इन महाभवनों में ही विराजता है । ( ३ ) मैं तुझको ( ब्रह्मवनि, क्षत्रवनि, रायस्पोषवनि ) ब्राह्मणों, क्षत्रियों और ऐश्वर्य से पुष्ट वैश्यों को यथोचित वृत्ति को विभाग करनेवाला ( फ्र्यूहामि ) जानता हूं । तू ( ब्रह्मदंह ) ब्राह्मण बल को बढ़ा, ( क्षत्र दंह) और चावल को पुष्ट कर, ( आयुः दंह ) प्रजा की आयु को बढ़ा और ( प्रजां दंह ) प्रजा की भी वृद्धि कर ॥
टिप्पणी
३ – ता वां वास्तून्यूष्मसि० ', ' ० वृष्णः ' इति ऋ० ' अत्राहेत पुरु'० इति काण्व० ॥ १ या ते धामानि। २ अत्राह। ३ ब्रह्मवनि।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
दीर्घतमा ऋषिः । यूपो विष्णुश्च देवता । (१) आर्षी उष्णिक् । ( ३ ) साम्युष्णिक् । ऋषभः । ( ३ ) निचृत् प्राजापत्या बृहती । मध्यमः ॥
विषय
वाणिज्य कर्म करने वाले मनुष्य उस सभाध्यक्ष राजा को कैसा जानकर आश्रय करते हैं।।
भाषार्थ
हे सभाध्यक्ष! (या) जो (ते) आपके (धामानि) सुख को धारण कराने वाले, व्यापार करने के योग्य राज्य प्रबन्ध के स्थान हैं हम लोग उन्हें (गमध्यै) प्राप्त करने की (उश्मसि) कामना करते हैं। वे स्थान कैसे हैं ? – (यत्र) जिन में (उरुगायस्य) अत्यन्त स्तुति के योग्य (विष्णो:) व्यापक परमेश्वर की (भूरि गाः) अत्यन्त प्रकाश वाली (गाव:) रश्मियाँ (अयासः) प्राप्त हैं अर्थात् वहाँ ईश्वरोक्त न्याय के मार्ग प्रकाश से युक्त हैं। (अत्र) इन मार्गों में (अह) निश्चय ही उस (विष्णो:) व्यापक परमेश्वर के (परमम्) सब प्रकार से उत्कृष्ट (पदम्) प्राप्त करने योग्य पद को विद्वान् लोग (भूरि) सर्वथा (अवभारि) धारण करते हैं। इसलिये मैं [त्वा] आप सभाध्यक्ष को (ब्रह्मवनि) ब्रह्मवेत्ता लोगों की (क्षत्रवनि) राज्य तथा क्षत्रिय लोगों की (रायस्पोषवनि) धन के पोषक वैश्य लोगों की सेवा करने वाला(पर्यूहामि) समझता हूँ। इसलिये-- आप (ब्रह्म) परमात्मा वा वेद को (दृँह) अपने राज्य में स्थिर करो (क्षत्रम्) राज्य वा धनुर्वेद के विद्वान् क्षत्रिय को (दृँह) समुन्नत करो (आयुः) जीवन को (दृँह) उन्नत करो (प्रजाः) अपनी सन्तान तथा रक्षा के योग्य जनों का (दृँह) ब्रह्मचर्य तथा राज्यधर्म से परिपालन करो ॥ ६। ३ ॥
भावार्थ
सभाध्यक्ष से रक्षित स्थान कीकामना के बिना कोई भी मनुष्य सुख को प्राप्त नहीं कर सकता। कोई भी मनुष्य परमेश्वर का अनादर करके धर्मराज्य का भोग नहीं कर सकता। कोई भी मनुष्य विज्ञान, सेना, जीवन और प्रजा की रक्षा के बिना वृद्धि को प्राप्त नहीं होता।। ६। ३।।
प्रमाणार्थ
इस मन्त्र की व्याख्या यास्कमुनि ने (नि०२। ७) में की है। (गाव:) गाव शब्द निघण्टु में (१। १५) रश्मि नामों में पढ़ा है। (भूरिशृङ्गाः) शृङ्गाणि शब्द निघण्टु (१। १७) में प्रकाशार्थक शब्दों में पढ़ा है। (उरुगायस्य) इसमें गाय शब्द (गै शब्दे) धातु से 'घञर्थे कविधानम्' वार्त्तिक से घञर्थ में कर्म में 'क' प्रत्यय हुआ है। (भारि) यहाँ लट् अर्थ में लुङ् है और भृञ् धातु से चिण् प्रत्यय परे होने पर 'बहुलं छन्दस्यमाङ् योगेऽपि’ (अ० ६-४-७५) सूत्र से अडागम नहीं हुआ। इस मन्त्र की व्याख्या शतपथ (३। ७। १। १५)में की है।
भाष्यसार
वाणिज्य कर्म करने वाले लोग तथा सभाध्यक्ष—देश-देशान्तर में वाणिज्य (व्यापार) कर्म करने वाले लोग सभाध्यक्ष द्वारा राज्य-प्रबन्ध से सुरक्षित स्थानों को प्राप्त करने की कामना करें क्योंकि सभाध्यक्ष से रक्षित स्थान की कामना के बिना कोई भी वाणिज्य कर्म करने वाला व्यक्ति सुख को प्राप्त नहीं कर सकता। सभाध्यक्ष द्वारा रक्षित स्थान भी ऐसे होने चाहिये जहाँ सर्वव्यापक परमेश्वर की बहुत स्तुति पाई जाती हो। परमेश्वर के न्याय प्रकाश की किरणें चमकती हों। न्याय का मार्ग प्रशस्त हो। जहाँ विद्वान् लोग परमेश्वर के परम पद को प्राप्त करते हों। क्योंकि कोई भी व्यक्ति परमेश्वर का अनादर करके, धर्मराज्य का उपभोग नहीं कर सकता। सभाध्यक्ष राजा ब्रह्म के ज्ञाता विद्वानों का, राज्य का तथा क्षत्रिय लोगों का, धन के पोषक वैश्य जनों का रक्षक होता है। इसलिये वह परमात्मा, वेद, राज्य, धनुर्वेद के ज्ञाता क्षत्रिय, जीवन, अपनी सन्तान और प्रजा को उन्नत बनाता है। क्योंकि कोई भी व्यक्ति इनकी रक्षा के बिना वृद्धि को प्राप्त नहीं कर सकता ॥ ६। ३ ॥
मराठी (2)
भावार्थ
राजाकडून भूभाग सुरक्षित नसेल तर कोणत्याही व्यक्तीला सुख मिळू शकत नाही किंवा परमेश्वरावर श्रद्धा असल्याखेरीज कोणीही व्यक्ती राज्य भोगण्यायोग्य बनू शकत नाही. तसेच कोणीही माणूस वेद, विज्ञान, सेना, जीवनाची अवस्था, संतान किंवा प्रजेचे रक्षण याशिवाय चांगल्या प्रकारे उन्नत होऊ शकत नाही.
विषय
या नंतर वाणिज्य कर्म करणारे (व्यापारी, वैश्य आदी) मनुष्य सभाध्यक्षाविषयी काय विचार करतात (त्याकडे कोणत्या दृष्टीने पाहतात) आणि त्याचा आश्रय ग्रहण करतात, पुढील मंत्रात हा विषय प्रतिपादित आहे-
शब्दार्थ
शब्दार्थ - हे सभाध्यक्ष, (या) जे (ते) आपले तुझ्यातर्फे उपलब्ध करण्यात (धामानि) ज्यामधे प्राणी सुखाने राहू शकतात अशा स्थानाना (निर्भय व सुरक्षित घर, ग्राम वा वस्ती) आम्ही (गमध्यै) (उरमसि) राहण्यासाठी प्राप्त करू इच्छितो. ते स्थान वा गृह कसे आहेत? त्यामधे सूर्याचा भरपूर प्रकाश आहे, (घरात भरपूर उजेड असावा) (यत्र) ज्यामधे (उरुगायस्य) स्तुती करण्यास योग्य अशा (विष्णोः) सर्वव्यापी परमेश्वराच्या (त्याने निर्मित अशा) (भूरिशृङ्गाः) अत्यन्त प्रकाशमान (गावः) प्राण व चैतन्य देणारी किरणें (अयासः) प्रसृत आहेत (अत्र) (अह) या अशा पवित्र स्थानांमधे (तत्) त्या परमेश्वराच्या (परमं) सर्वोत्तम (पदम्) प्राप्तव्य परमपदाचे विद्वज्जन (भूरि) (अव) (भारि) अत्यंत व भरपूर ध्यान व चिंतन करतात. याकरिता मी (त्वा) आपणांना (ब्रह्मवनि) परमेश्वर वा वेदांचे ज्ञान प्राप्त करू इच्छितो (क्षत्रवनि) उत्तम राज्य आणि वीरांची कामना करतो (रायस्पोषवनि) धनाची विपुलता प्राप्त करण्यासाठी आपणांस (पर्यूहामि) विविधप्रकारे करीत आहे. म्हणून हे सभाध्यक्ष, आपण (ब्रह्म) ईश्वराची प्रार्थना व वेदवाणी यांना (दृंह) दृढ करा, म्हणजे आपल्या हृदयात आस्तिकता व वेदांविषयी दृढ निश्चय करा व ते सर्वांच्या मनात वाढवा. (क्षत्रं) राज्याला आणि धनुर्वेदवेत्ता क्षत्रियांना (दृंह) प्रोत्साहन देऊन दृढ व शक्तिमान करा. (आयुः) स्वतःचे आयुष्य (दृंह) दृढ व चिरंजीवी करा. ब्रह्मचर्याने व श्रेष्ठ राजधर्म करीत स्वतःचे आयुष्य वाढवा. (प्रजाय्) आपल्या संतानास व रक्षणीय अशा प्रजाजनांची देखील (दृंह) उन्नती होऊ द्या. ॥3॥
भावार्थ
भावार्थ - सभाध्यक्षाद्वारे सुरक्षित केलेल्या व निर्भय अशा स्थानांच्या इच्छेशिवाय कोणीही माणूस सुखी होऊ शकत नाही, तसेच ईश्वराचा तिरस्कार वा अनादर करून (नास्तिक होऊन) कोणीही राजा चक्रवर्ती राज्याची प्राप्ती करू शकत नाही. तसेच कोणीही मनुष्य वा राजा विज्ञान, सैन्य, जीवन (आरोग्य, श्रेष्ठ संतान आणि प्रजेच्या रक्षणा शिवाय उन्नती करू शकत नाही ॥3॥
इंग्लिश (3)
Meaning
O king we desire to reach all thy abodes, where the resplendent beams of adorable Gods knowledge spread far and wide. In those very places, have the sages attained to the highest bliss of God. I consider thee as the source of spiritual knowledge, earthly power, and vast riches. Advance the knowledge of the Vedas, improve thy rule and military experts, prolong thy life, and advance thy progeny.
Meaning
The houses of the government we would wish to visit are those which are bright with the light of Lord Vishnu’s glory of human art and awareness so that we exclaim spontaneously: “Ah! here is the place where the highest offices in Vishnu’s dispensation are wholly and exclusively held by learned and meritorious people”. I know your Brahma system of education and research, your Kshatra system of defence, justice and peace, your economic system of production and distribution. Strengthen and extend education and enlightenment, consolidate and advance governance and administration, improve and promote health and age, strengthen and expand the welfare of the people.
Translation
We long to approach those abodes of yours, where multihorned . cows (multifarious rays) move. There the highest seat of the wide-striding omnipresent Lord glows profusely. (1) I comprehend you as the granter of intellect, granter of valour and bestower of wealth and nourishment. (2) Make the intellectuals flourish; make the warriors flourish; make the longevity flourish; make our offsprings flourish. (3)
Notes
Usmasi, कामयामहे, we desire. Bharisrngah gavah, cows with many horns; multifarious rays. Paramam padam, highest abode. ‘Ava bhari, अव भाति, glows; shines.
बंगाली (1)
विषय
পুনস্তং কীদৃশ্যং বিদিত্বা বাণিজ্যকর্ম্মং কুর্বাণাঃ জনা আশ্রয়ন্তী দমুপদিশ্যতে ॥
পুনরায় সেই বাণিজ্য কর্ম সম্পন্নকারী মনুষ্য তাহাকে কেমন জানিয়া আশ্রয় করে– এই উপদেশ পরবর্ত্তী মন্ত্রে করা হইয়াছে ॥
पदार्थ
পদার্থঃ- হে সভাধ্যক্ষ ! (য়া) যাহাতে (তে) তোমার (ধামানি) ধাম অর্থাৎ যাহাতে প্রাণী সুখ লাভ করে সেই সব স্থানগুলিকে আমরা (গমদ্ধ্যৈ) (উশ্মসি) প্রাপ্ত হওয়ার ইচ্ছা করি, সেই স্থানগুলি কেমন? যেমন সূর্য্যের প্রকাশ সেইরূপ (য়ত্র) যাহাতে (উরুগায়মস্য) স্তুতি করিবার যোগ্য (বিষ্ণোঃ) সর্বব্যাপক পরমেশ্বরের (ভূরিশৃঙ্গাঃ) অত্যন্ত প্রকাশিত (গাবঃ) কিরণগুলি চৈতন্যকলা (অয়াসঃ) বিস্তৃত আছে, (অত্র) (অহ) ইহাদের মধ্যে (তৎ) সেই পরমেশ্বরের (পরমম্) সর্বপ্রকার উত্তম (পদম্) এবং প্রাপ্ত হওয়ার যোগ্য পরমপদ বিদ্বান্গণ (ভূরি) (অব) (ভারি) প্রায়শঃ অবধারণ করিয়াছেন এই কারণে (ত্বা) তোমাকে (ব্রহ্মবনি) পরমেশ্বর বা বেদের বিদ্বান্ (ক্ষত্রবনি) রাজ্য ও বীরের চাওয়া (রায়স্পোষবনি) ধনের পুষ্টির বিভাজনকারী তোমাকে আমি (পয়ূ্র্যহামি) বিবিধ তর্ক দ্বারা বুঝি যে, তুমি (ব্রহ্ম) পরমাত্মা ও বেদকে (দৃংহ) দৃঢ় কর অর্থাৎ স্বীয় চিত্তে স্থির করিয়া অগ্রসর হও (ক্ষত্রম্) রাজ্য ও ধনুর্বেদবেত্তা ক্ষত্রিয়গণকে (দৃংহ) উন্নতি কর (আয়ুঃ) স্বীয় অবস্থাকে (দৃংহ) বৃদ্ধি অর্থাৎ ব্রহ্মচর্য্য ও রাজধর্ম দ্বারা দৃঢ় কর তথা (প্রজাম্) স্বীয় সন্তান অর্থাৎ রক্ষা করিবার যোগ্য প্রজাজনের (দৃংহ) উন্নতি কর ॥ ৩ ॥
भावार्थ
ভাবার্থঃ- সভাধ্যক্ষের রক্ষিত স্থানের কামনা বিনা কোনও পুরুষ সুখী হইতে পারে না, না কেউ সেই পরমেশ্বরের অনাদর করিয়া চক্রবর্ত্তী রাজ্য ভোগ করিবার যোগ্য হয়, না কোনও ব্যক্তি বিজ্ঞান সেনা ও জীবন অর্থাৎ সন্তান ও প্রজার রক্ষা বিনা ভাল উন্নতি করিতে পারে ॥ ৩ ॥
मन्त्र (बांग्ला)
য়া তে॒ ধামা॑ন্যু॒শ্মসি॒ গম॑ধ্যৈ॒ য়ত্র॒ গাবো॒ ভূরি॑শৃঙ্গাঃऽঅ॒য়াসঃ॑ । অত্রাহ॒ তদু॑রুগা॒য়স্য॒ বিষ্ণোঃ॑ প॒র॒মং প॒দমব॑ ভারি॒ ভূরি॑ । ব্র॒হ্ম॒বনি॑ ত্বা ক্ষত্র॒বনি॑ রায়স্পোষ॒বনি॒ পর্য়ূ॑হামি । ব্রহ্ম॑ দৃꣳহ ক্ষ॒ত্রং দৃ॒ꣳহায়ু॑দৃর্ꣳহ প্র॒জাং দৃ॑ꣳহ ॥ ৩ ॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
য়া তে ধামানীত্যস্য দীর্ঘতমা ঋষিঃ । বিষ্ণুর্দেবতা । আর্চ্যুষ্ণিক্ ছন্দঃ । অত্রাহেত্যস্য ভরিগার্চ্যুষ্ণিক্ ছন্দঃ । ঋষভঃ স্বরঃ ॥ ব্রহ্মবনিত্বেত্যস্য নিচৃৎ প্রাজাপত্যা বৃহতী ছন্দঃ । মধ্যমঃ স্বরঃ ॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal