यजुर्वेद - अध्याय 9/ मन्त्र 34
ऋषिः - तापस ऋषिः
देवता - वस्वादयो मन्त्रोक्ता देवताः
छन्दः - निचृत् जगती,निचृत् धृति,
स्वरः - ऋषभः
172
वस॑व॒स्त्रयो॑दशाक्षरेण त्रयोद॒शꣳ स्तोम॒मुद॑जयँ॒स्तमुज्जे॑षꣳ रु॒द्राश्चतु॑र्दशाक्षरेण चतुर्द॒शꣳ स्तोम॒मुद॑जयँ॒स्तमुज्जे॑षमादि॒त्याः पञ्च॑दशाक्षरेण पञ्चद॒शꣳ स्तोम॒मुद॑जयँ॒स्तामुज्जे॑ष॒मदि॑तिः॒ षोड॑शाक्षरेण षोड॒शꣳस्तोम॒मुद॑जय॒त् तमुज्जे॑षं प्र॒जाप॑तिः स॒प्तद॑शाक्षरेण सप्तद॒शꣳ स्तोम॒मुद॑जय॒त् तमुज्जे॑षम्॥३४॥
स्वर सहित पद पाठवस॑वः। त्रयो॑दशाक्षरे॒णेति॒ त्रयो॑दशऽअक्षरेण। त्र॒यो॒द॒शमिति॑ त्रयःऽद॒शम्। स्तोम॑म्। उत्। अ॒ज॒य॒न्। तम्। उत्। जे॒ष॒म्। रु॒द्राः। चतु॑र्दशाक्षरे॒णेति॒ चतु॑र्दशऽअक्षरेण। च॒तु॒र्द॒शमिति॑ चतुःऽद॒शम्। स्तोम॑म्। उत्। अ॒ज॒य॒न्। तम्। उत्। जे॒ष॒म्। आ॒दि॒त्याः। पञ्च॑दशाक्षरे॒णेति॒ पञ्च॑दशऽअक्षरेण। प॒ञ्च॒द॒शमिति॒ पञ्चऽद॒शम्। स्तोम॑म्। उत्। अ॒ज॒य॒न्। तम्। उत्। जे॒ष॒म्। अदि॑तिः। षोड॑शाक्षरे॒णेति॒ षोड॑शऽअक्षरेण। षो॒ड॒शम्। स्तोम॑म्। उत्। अ॒ज॒यत्। तम्। उत्। जे॒ष॒म्। प्र॒जाप॑ति॒रिति॑ प्र॒जाऽप॑तिः। स॒प्त॑दशाक्षरे॒णेति स॒प्तद॑शऽअक्षरेण। स॒प्त॒द॒श॒मिति॑ सप्तऽद॒शम्। स्तोम॑म्। उत्। अ॒ज॒य॒त्। तम्। उत्। जे॒ष॒म् ॥३४॥
स्वर रहित मन्त्र
वसवस्त्रयोदशाक्षरेण त्रयोदशँ स्तोममुदजयँस्तमुज्जेषँ रुद्राश्चतुर्दशाक्षरेण चतुर्दशँ स्तोममुदजयँस्तमुज्जेषमादित्याः पञ्चदशाक्षरेण पञ्चदशँ स्तोममुदजयँस्तमुज्जेषमदितिः षोडशाक्षरेण षोडशँ स्तोममुदजयत्तमुज्जेषम्प्रजापतिः सप्तदशाक्षरेण सप्तदशँ स्तोममुदजयत्तमुज्जेषम् ॥
स्वर रहित पद पाठ
वसवः। त्रयोदशाक्षरेणेति त्रयोदशऽअक्षरेण। त्रयोदशमिति त्रयःऽदशम्। स्तोमम्। उत्। अजयन्। तम्। उत्। जेषम्। रुद्राः। चतुर्दशाक्षरेणेति चतुर्दशऽअक्षरेण। चतुर्दशमिति चतुःऽदशम्। स्तोमम्। उत्। अजयन्। तम्। उत्। जेषम्। आदित्याः। पञ्चदशाक्षरेणेति पञ्चदशऽअक्षरेण। पञ्चदशमिति पञ्चऽदशम्। स्तोमम्। उत्। अजयन्। तम्। उत्। जेषम्। अदितिः। षोडशाक्षरेणेति षोडशऽअक्षरेण। षोडशम्। स्तोमम्। उत्। अजयत्। तम्। उत्। जेषम्। प्रजापतिरिति प्रजाऽपतिः। सप्तदशाक्षरेणेति सप्तदशऽअक्षरेण। सप्तदशमिति सप्तऽदशम्। स्तोमम्। उत्। अजयत्। तम्। उत्। जेषम्॥३४॥
भाष्य भाग
संस्कृत (2)
विषयः
पुनरपि राजप्रजाधर्मकृत्यमाह॥
अन्वयः
हे राजादयः सभ्या वसवो जनाः! भवन्तो यथा त्रयोदशाक्षरेण यं त्रयोदशं स्तोममुदजयंस्तथाऽहमप्युज्जेषम्। हे बलवीर्य्यवन्तः पुरुषार्थिनो रुद्राः! भवन्तो यथा चतुर्दशाक्षरेण यं चतुर्दशं स्तोममुदजयंस्तथा तमहमप्युज्जेषम्। हे पूर्णविद्यया शरीरात्माखिलबला आदित्याः! भवन्तो यथा पञ्चदशाक्षरेण यं पञ्चदशं स्तोममुदजयँस्तथा तमहमप्युज्जेषम्। हे सभाध्यक्षस्य राज्ञः पत्न्यदिते अखण्डितैश्वर्य्या भवती यथा षोडशाक्षरेण यं षोडशं स्तोममुदजयत्, तथा तमहमप्युज्जेषम्। हे सर्वाभिरक्षक सज्जन नरेश प्रजापतिर्भवान् यथा सप्तदशाक्षरेण यं सप्तदशं स्तोममुदजयत् तथा तमहमप्युज्जेषम्॥३४॥
पदार्थः
(वसवः) कृतचतुर्विंशतिवर्षब्रह्मचर्य्येण गृहीतविद्याः (त्रयोदशाक्षरेण) आसुर्याऽनुष्टुभा (त्रयोदशम्) दशप्राणजीवमहत्तत्त्वानां संख्यापूरकमव्यक्तं कारणम् (स्तोमम्) स्तोतुं योग्यम् (उत्) (अजयन्) (तम्) (उत्) (जेषम्) (रुद्राः) कृतेन चतुश्चत्वारिंशद्वर्षब्रह्मचर्य्येणाधीतविद्याः (चतुर्दशाक्षरेण) साम्न्युष्णिहा (चतुर्दशम्) दशेन्द्रियमनोबुद्धिचित्तानां संख्यापूरकमहङ्कारम् (स्तोमम्) स्तवनीयम् (उत्) (अजयन्) (तम्) (उत्) (जेषम्) (आदित्याः) समाचरितेनाष्टचत्वारिंशद्वर्षपरिमितब्रह्मचर्य्येण गृहीतसमस्तविद्याः (पञ्चदशाक्षरेण) आसुर्य्या गायत्र्या (पञ्चदशम्) चत्वारो वेदाश्चत्वार उपवेदाः ष[ङ्गानि च मिलित्वा चर्तुदशविद्यास्तासां संख्यापूरकं क्रियाकौशलम् (स्तोमम्) स्तोतुमर्हम् (उत्) (अजयन्) (तम्) (उत्) (जेषम्) (अदितिः) अविद्यामाना दितिर्नाशो यस्याः सा राजपत्नी (षोडशाऽक्षरेण) साम्न्यानुष्टुभा (षोडशम्) प्रमाणादिपदार्थसमूहम् (स्तोमम्) प्रशंसनीयम् (उत्) (अजयत्) (तम्) (उत्) (जेषम्) (प्रजापतिः) प्रजायाः पालकः (सप्तदशाक्षरेण) निचृदार्च्या गायत्र्या (सप्तदशम्) चत्वारो वर्णाश्चत्वार आश्रमाः श्रवणमनननिदध्यासनानि च कर्माणि। अलब्धस्य लिप्सा, लब्धस्य प्रयत्नेन रक्षणम्, रक्षितस्य वृद्धिः, वृद्धस्य सन्मार्गे सर्वोपकारके सत्कर्मणि व्ययकरणमेव चतुर्विधः पुरुषार्थः, मोक्षाऽनुष्ठानं चेति सप्तदशम् (स्तोमम्) अतिप्रशंसनीयम् (उत्) उत्कृष्टरीत्या (अजयत्) उत्कर्षेत् (तम्) (उत्) (जेषम्) उत्कृष्टरीत्या॥ मन्त्रोऽयं शत॰ (५। २। २। १७) व्याख्यातः॥३४॥
भावार्थः
हे मनुष्या! एतैश्चतुर्भिर्मन्त्रैर्यावान् राजप्रजाधर्मो विहितस्तमनुष्ठाय यूयं सुखिनो भवत॥३४॥
विषयः
पुनरपि राजप्रजाधर्मकृत्यमाह ।।
सपदार्थान्वयः
हे राजादयः सभ्या वसवः=विद्वांसो जनाः! कृतचतुर्विंशतिवर्षब्रह्मचर्येण गृहीतविद्याः भवन्तो यथा त्रयोदशाक्षरेणआसुर्याऽनुष्टुभा यं त्रयोदशं दशप्राणजीवमहत्तत्त्वानां संख्यापूरकमव्यक्तं कारणं स्तोमं स्तोतुं योग्यम् उदजयंस्तथा [तम्] अब्रहमप्युज्जेषम् । हे बलवीर्य्यवन्तः पुरुषार्थिनो रुद्राः! कृतेन चतुश्चत्वारिंशद्वर्षब्रह्मचर्य्येणाधीतविद्याः। भवन्तो यथा चतुर्दशाक्षरेण साम्न्युष्णिहा यं चतुर्दशं दशेन्द्रियमनोबुद्धिचित्तानां संख्या: पूरकमहङ्कारं स्तोमं स्तवनीयम्उदजयंस्तथा तमहमप्युज्जेषम् । हे पूर्णविद्यया शरीरात्माऽस्विलबला आदित्याः! समाचरितेनाष्टचत्वारिंशद्वर्षपरिमितब्रह्मचर्येण गृहीतसमस्तविद्याः! भवन्तो यथा पञ्चदशाक्षरेण आसुर्य्यायंपञ्चदशं चत्वारो वेदाश्चत्वार उपवेदाः षडङ्गानि चमिलित्वा चतुर्दशविद्यास्तासांसंख्यापूरकं क्रियाकौशलं स्तोमं स्तोतुमर्हम् उदजयेस्तथा तमहमत्युज्जेषम् । हे सभाध्यक्षस्य राज्ञःपत्न्यदिते=अखण्डितैश्वर्य्या अविद्यमाना दितिः=नाशो यस्याः सा राजपत्नी भवती यथा षोडशाऽक्षरेण साम्न्याऽनुष्टुभा यं षोडशं प्रमाणादिपदार्थसमूहंस्तोमं प्रशंसनीयम् उदजयत् तथा तमहमप्युज्जेषम् । हे सर्वाभिरक्षक सज्जन नरेश! प्रजापतिः प्रजाया: पालकः भवान् यथा सप्तदशाक्षरेण निचृदार्च्या गायत्र्या यं सप्तदशं चत्वारो वर्णाश्चत्वारआश्रमाः श्रवणमनननिदिध्यासनानि [साक्षात्कारश्च] कर्माणि अलब्धस्य लिप्सा, लब्धस्य प्रयत्नेन रक्षणं, रक्षितस्य वृद्धिः, वृद्धस्य सन्मार्गे सर्वोपकारके सत्कर्मणि व्ययकरणमेष चतुर्विधः पुरुषार्थः, मोक्षानुष्ठानं चेति सप्तदशं स्तोमम् अतिप्रशंसनीयम् उदजयत् उत्कृष्टुरीत्योत्कर्षत्, तथा तमहमप्युज्जेषम् ॥ ९ । ३४ ॥ [हे राजादयः सभ्या वसवः=विद्वांसो जनाः! भवन्तो यथा.......स्तोममुदजयँस्तथा [तम्] अहमप्युज्जेषम्.....]
पदार्थः
(वसवः) कृतचतुर्विंशतिवर्षब्रह्मचर्येण गृहीतविद्याः (त्रयोदशाक्षरेण) आसुर्याऽनुष्टुभा (त्रयोदशम्) दशप्राणजीवमहत्तत्वानां संख्यापूरकमव्यक्तं कारणम् (स्तोत्रम्) स्तोतुं योग्यम्(उत्) (अजयन्) (तम्) (उत्) (जेषम्) (रुद्राः) कृतेन चतुश्चत्वारिंशद्वर्षब्रह्मचर्येस्णाधीतविद्याः (चतुर्दशाक्षरेरण) साम्न्युष्णिहा (चतुर्दशम्) दशेन्द्रियमनोबुद्धिचित्तानां संख्यापूरकमहङ्कारम् (स्तोमम्) स्तवनीयम् (उत्) (अजयन्) (तम्) (उत्) (जेषम्) (आदित्याः) समाचरितेनाष्टचत्वारिंशद्वर्षपरिमितब्रह्मचर्येस्ण गृहीतसमस्तविद्याः (पञ्चदशाक्षरेण) आसुर्य्या गायत्र्या (पञ्चदशम्) चत्वारो वेदाश्चत्वार उपवेदाः षडङ्गानि च मिलित्वा चर्तुदशविद्यास्तासां संख्यापूरकं क्रियाकौशलम् (स्तोमम्) स्तोतुमर्हम् (उत्) (अजयत्) (तम्) (उत्) (जेषम्) (अदितिः) अविद्यमाना दितिर्नाशो यस्याः सा राजपत्नी (षोडशाऽक्षरेण) साम्न्यानुष्टुभा (षोडशम्) प्रमाणादिपदार्थसमूहम् (स्तोमम्) प्रशंसनीयम् (उत्) (अजयत्) (तम्) (उत्) (जेषम्) (प्रजापतिः) प्रजाया: पालकः (सप्तदशाक्षरेण) निचृदार्च्या गायत्र्या (सप्तदशम्) चत्वारो वर्णाश्चत्वार आश्रमाः श्रवणमनननिदिध्यासनानि च कर्माणि। अलब्धस्य लिप्सा, लब्धस्य प्रयत्नेन रक्षणं, रक्षितस्य वृद्धिः, वृद्धस्य सन्मार्गे सर्वोपकारके सत्कर्मणि व्ययकरणमेव चतुर्विधः पुरुषार्थ:, मोक्षाऽनुष्ठानं चेति सप्तदशम् (स्तोमम्) अतिप्रशंसनीयम् (उत्) उत्कृष्टरीत्या (अजयत्) उत्कर्षेत् (तम्) (उत्) उत्कृष्टरीत्या (जेषम्) ॥ मन्त्रोऽयं शत० ५ । २ । २ । १७ व्याख्यातः ॥ ३४ ॥
भावार्थः
हे मनुष्याः ! एतैश्चतुर्भिर्मन्त्रैर्यावान् राजप्रजाधर्मो विहितस्तमनुष्ठाय यूयं सुखिनोभवत ॥ ९। ३४ ।।
विशेषः
तापसः । वस्वादयो मन्त्रोक्ता देवताः=स्पष्टम्।। वसव इत्यस्य निचृज्जगती।निषाद: । आदित्या इत्यस्य निचृद्धृतिः । ऋषभः ।।
हिन्दी (4)
विषय
फिर भी राजा और प्रजा के धर्म्म कार्य्य का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥
पदार्थ
हे राजादि सभ्यजनो! (वसवः) चौबीस वर्ष तक ब्रह्मचर्य्य से विद्या पढ़ने वाले विद्वानो! आप लोग जैसे (त्रयोदशाक्षरेण) तेरह अक्षरों की आसुरी अनुष्टुप् वेदस्थ छन्द से जिस (त्रयोदशम्) दश प्राण, जीव, महत्तत्त्व और अव्यक्त कारणरूप (स्तोमम्) प्रशंसा के योग्य पदार्थ समूह को (उदजयन्) श्रेष्ठता से जानें, वैसे (तम्) उसको मैं भी (उज्जेषम्) उत्तमता से जानूं। हे बल, पराक्रम और पुरुषार्थयुक्त (रुद्राः) चवालीस वर्ष पर्यन्त ब्रह्मचर्य्य से विद्या पढ़नेहारे विद्वानो! जैसे आप (चतुर्दशाक्षरेण) चौदह अक्षरों की साम्नी उष्णिक् छन्द से (चतुर्दशम्) दश इन्द्रिय, मन, बुद्धि, चित्त और अहंकाररूप (स्तोमम्) प्रशंसा के योग्य पदार्थविद्या को (उदजयन्) प्रशंसित करें, वैसे मैं भी (तम्) उसको (उज्जेषम्) प्रशंसित करूं। हे (आदित्याः) अड़तालीस वर्ष ब्रह्मचर्य्य से समस्त विद्याओं को ग्रहण करनेहारे पूर्ण विद्या से शरीर और आत्मा के समस्त बल से युक्त सूर्य्य के समान प्रकाशमान विद्वानो! आप लोग जैसे (पञ्चदशाक्षरेण) पन्द्रह अक्षरों की आसुरी गायत्री से (पञ्चदशम्) चार वेद, चार उपवेद अर्थात् आयुर्वेद, धनुर्वेद, गान्धर्ववेद (गानविद्या) तथा अर्थवेद (शिल्पशास्त्र) छः अङ्ग (शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, छन्द और ज्योतिष) मिल के चौदह, उनका संख्यापूरक पन्द्रहवां क्रियाकुशलतारूप (स्तोमम्) स्तुति के योग्य को (उदजयन्) अच्छे प्रकार से जानें, वैसे मैं भी (तम्) उसको (उज्जेषम्) अच्छे प्रकार से जानूं। हे (अदितिः) आत्मारूप से नाशरहित सभाध्यक्ष राजा की विदुषी स्त्री अखण्डित ऐश्वर्ययुक्त! आप जैसे (षोडशाक्षरेण) सोलह अक्षर की साम्नी अनुष्टुप् से (षोडशम्) प्रमाण, प्रमेय, संशय, प्रयोजन, दृष्टान्त, सिद्धान्त, अवयव, तर्क, निर्णय, वाद, जल्प, वितण्डा, हेत्वाभास, छल, जाति और निग्रहस्थान इन सोलह पदार्थों की व्याख्यायुक्त (स्तोमम्) प्रशंसा के योग्य को (उदजयत्) उत्तमता से जानें, वैसे मैं भी (तम्) उसको (उज्जेषम्) उत्तमता से जानूं। हे नरेश! (प्रजापतिः) प्रजा के रक्षक आप जैसे (सप्तदशाक्षरेण) सत्रह अक्षरों की निचृदार्षी छन्द से (सप्तदशम्) चार वर्ण, चार आश्रम, सुनना, विचारना, ध्यान करना, अप्राप्त की इच्छा, प्राप्त का रक्षण, रक्षित का बढ़ाना, बढ़े हुए को अच्छे मार्ग सबके उपकार में खर्च करना, यह चार प्रकार का पुरुषार्थ और मोक्ष के अनुष्ठानरूप (स्तोमम्) अच्छे प्रकार प्रशंसनीय को उत्तमता से जानें, वैसे मैं भी उसको (उज्जेषम्) उत्तमता से जानूं॥३४॥
भावार्थ
हे मनुष्य लोगो! इन चार मन्त्रों से जितना राजा और प्रजा का धर्म कहा, उसका अनुष्ठान कर तुम सुखी होओ॥३४॥
विषय
वसवः—रुद्राः—आदित्याः—अदितिः—प्रजापतिः
पदार्थ
१. ( वसवः ) = अपने निवास को उत्तम बनानेवाले वसु ब्रह्मचारी त्रयोदश ( अक्षरेण ) = तेरह अविनाशी व व्यापक तत्त्वों से ( त्रयोदशं स्तोमम् ) = तेरह के समूह को—अर्थात् इन्द्रियरूप नव द्वारों तथा मन, बुद्धि, चित्त व अहंकार को ( उदजयत् ) = जीत लेते हैं। मैं भी ( तम् ) = नव द्वारों तथा अन्तःकरण चतुष्टय को ( उज्जेषम् ) = जीत लूँ। वस्तुतः उत्तम निवास के लिए इन सबका ठीक होना आवश्यक है।
२. ( रुद्राः ) = [ रुत् + र ] ज्ञान देनेवाले रुद्र ब्रह्मचारी ( चतुर्दश अक्षरेण ) = चौदह व्यापक शक्तियों के द्वारा ( चतुर्दशं स्तोमम् ) = चौदह के समूह को, दश इन्द्रियाँ [ पाँच ज्ञानेन्द्रियाँ, पाँच कर्मेन्द्रियाँ ] तथा मन, बुद्धि, चित्त व अहंकार को ( उदजयन् ) = जीत लेते हैं। ( तम् ) = उस समूह को ( उज्जेषम् ) = मैं भी जीत लूँ।
३. ( आदित्याः ) = सब स्थानों से उत्तमताओं का ग्रहण करनेवाले आदित्य ब्रह्मचारी ( पञ्च दशाक्षरेण ) = पन्द्रह व्यापक शक्तियों के द्वारा ( पञ्चदशं स्तोमम् ) = दश इन्द्रियाँ—मन, बुद्धि, चित्त, अहंकार तथा हृदय के समूह को ( उदजयन् ) = जीत लेते हैं ( तम् ) = उस समूह को मैं भी ( उज्जेषम् ) = जीत लूँ।
४. ( अदितिः ) = अदीना देवमाता ( षोडश अक्षरेण ) = सोलह व्यापक शक्तियों के द्वारा ( षोडशं स्तोमम् ) = सोलह के समूह को—शरीर में निवास करनेवाली सोलह कलाओं को ( उदजयत् ) = जीत लेती है ( तम् ) = उस सोलह कलाओं के समूह को ( उज्जेषम् ) = मैं भी जीत लूँ।
५. ( प्रजापतिः ) = प्रजाओं का रक्षक अथवा प्रजा—विकास की रक्षा करनेवाला राजा ( सप्तदशाक्षरेण ) = सत्रह व्यापक शक्तियों के द्वारा ( सप्तदशं स्तोमम् ) = दस इन्द्रियों, पञ्च प्राण तथा मन व बुद्धि के समूहरूप सूक्ष्म व लिङ्गशरीर को ( उदजयत् ) = जीत लेता है, ( तम् ) = मैं भी सत्रह तत्त्वों से बने सूक्ष्म शरीर को ( उज्जेषम् ) = जीत लूँ। इस शरीर की विजय के बाद ही तो मैं कारणशरीर के विजय के लिए उद्यत होऊँगा। अथवा १. वसु—नव द्वार व अन्तःकरण चतुष्टय की तेरह व्यापक शक्तियों के द्वारा ‘सत्याकारास्त्रयोदश’ इस वाक्य में कहे गये सत्य के सब रूपों को जीत लेते हैं। मैं भी इसी प्रकार सत्य के त्रयोदश रूपों का विजेता बनूँ। २. रुद्र—दस इन्द्रियों व अन्तःकरण चतुष्टय की व्यापक शक्तियों के द्वारा चौदह विद्याओं के समूह को जीत लेते हैं। मैं भी चौदह विद्याओं के समूह का विजेता बनूँ [ षडङ्गमिश्रिता वेदा धर्मशास्त्रं पुराणकम्। मीमांसा तर्कमपि च एता विद्याश्चतुर्दश ] ३. आदित्य—दस इन्द्रियाँ अन्तःकरण चतुष्टय तथा हृदय की व्यापक शक्तियों के द्वारा पाँच ज्ञानेन्द्रियाँ, पाँच कर्मेन्द्रियाँ व पाँच प्राणों के समूह को जीत लेते हैं। मैं भी इस समूह को जीतूँ। ४. आदित्य सोलह कलाओं की व्यापक शक्तियों के द्वारा सोलह कलाओं का विजय करते हैं। मैं भी इनका विजय करूँ तथा ५. प्रजापति सप्तदश शक्तियों से, अविनाशी तत्त्वों से पाँच ज्ञानेन्द्रियाँ, पाँच कर्मेन्द्रियाँ, पाँच प्राण तथा मन व बुद्धि से बने सूक्ष्मशरीर का विजय करता है। मैं भी इसका विजेता बनूँ।
भावार्थ
भावार्थ — १. हमें क्रमशः विकास करते हुए स्वस्थ शरीरवाला ‘वसु’, उत्तम ज्ञान देनेवाला ‘रुद्र’, सब गुणों का अंशदान करनेवाला ‘आदित्य’, कामादि सब शत्रुओं से अखण्डित ‘अदिति’ तथा सम्पूर्ण विकासों का स्वामी ‘प्रजापति’ बनना है। २. हमें सत्य के तेरह रूपों को, चतुर्दश विद्याओं को, इन्द्रिय दशक व प्राण पञ्चक को, सोलह कलाओं को तथा सत्रह तत्त्वों से बने सूक्ष्मशरीर को जीतना है। यही वस्तुतः सच्ची तपस्या है। इस तपस्या को करनेवाले हम ‘तापस’ बनते हैं। तापस ही प्रस्तुत मन्त्रों का ऋषि है।
विषय
१७प्रकार के अक्षय बलों से राष्ट्र का वशीकार ।
भावार्थ
[१३] ( वसवः ) गृह वसाने योग्य, २४ वर्ष का ब्रह्मचारी, विद्वान् पुरुष ( त्रयोदशाक्षरेण ) जिस नव बाह्यद्वार और चार अन्तः- करणों में स्थित अक्षय वीर्य से ( त्रयोदशं स्तोमम् ) इन १३ हों समूह इस काम पर ( उद् अजयम् ) वश करते हैं उसी प्रकार मैं भी राजा. १३ प्रधान पुरुषों के बल से ( तं त्रयोदशं स्तोमम् ) उन १३ विभागों से युक्त राष्ट को ( उत् जेषम् ) वश करूं ।
[ १४ ] ( रुद्राः ) प्राणों के अभ्यासी ३६ वर्ष के नैष्ठिक ब्रह्मचारी जिस प्रकार दश बाह्येन्द्रिय और ४ भीतरी अन्तःकरणों को वश करके ( चतुर्दशं स्तोमम् उत् अजयत् ) १४ हों के समूह को वश करते हैं उसी प्रकार में रुद्ररुप शत्रुओं को रुलाने में समर्थ होकर १४ अध्यक्षों से युक्त राष्ट्र को ( उत् जेषम् ) वश करूँ ।
[ १५ ] ( अदित्याः ) आदित्य के समान तेजश्वी ४८ वर्ष तक ब्रह्मचर्यपालक विद्वान् पुरुष जिस प्रकार ( पञ्चदशाक्षरेण ) मेरुदण्ड के चौदह मोहरों और उनमें व्यापक १५ वें वीर्य को सुरक्षित रखकर ( पञ्चदशं स्तोमम् उदजयन् ) १५ के समूह इस मेरुदण्ड को वश करते, उसे खूब दृढ़ करते हैं उसी प्रकार में आदित्य के समान तेजस्वी होकर १५ राष्ट्र के विभागाध्यक्षों के बल से ( पञ्चदशं स्तोमम् ) १५ विभागों से युक्त राष्ट्र को ( उत् जेषम् ) वश करूं ।
કર્ક[ १६ ] ( अदितिः ) अखण्ड ब्रह्मचारिणी जिस प्रकार ( षोडशा- क्षरेण ) १६ वर्ष के अखण्ड तप से ( षोडशं स्तोमम् उद् अजयत् ) १६ वर्ष समूह पर विजय प्राप्त करती है और जिस प्रकार ( अदिति: ) अखण्ड ब्रह्मशक्ति १६ कला समूहों पर वश करती है. उसी प्रकार मैं ( अदिति: ) अखण्ड शासन से युक्त होकर ( षोडशाक्षरेण ) १६ सदस्यों द्वारा ( षोडशं स्तोमम् ) उनसे चलाये गये राज्य- कार्य को ( उत् जेषम् ) वश करूं ।
[ १७ ] ( प्रजापतिः ) प्रजा का पालक परमेश्वर ( सप्तदशाक्षरेण ) १६ कलाओं और १७ वीं ब्रह्मकला के अक्षय बल से युक्त होकर सप्त- दशं स्तोमम् उदजयत् ) सप्तदश स्तोम, १७ हों शक्तियों के समूह को वश करता है उसी प्रकार मैं ( प्रजापतिः ) प्रजा का स्वामी राजा होकर १६ अमात्य एवं १७ वीं अपनी मति सहित सबके अक्षर, अखण्ड-बल से ( तम् ) उस सब पर ( उत् जेषम् ) वश करूं ।
१ अग्निः एकाक्षरेण प्राणम् उदजयत्
२ अश्विनौ द्वयक्षरेण द्विपदः मनुष्यान् ,,
३ विष्णुः त्र्यतरेण त्रीन् लोकान् ,,
४ सोमः चतुरक्षरेण चतुष्पदः पशून् ,,
५ पूषा: पञ्चाक्षरेण पञ्चदिश: ,,
६ सविता षडक्षरेण ऋतून ,,
७ मरुतः सप्ताक्षरे सप्तग्राम्यान् पशून ,,
८ बृहस्पतिः अष्टाक्षरेण गायत्रीम् ,,
९ मित्र: नवाक्षरेण त्रिवृतं स्तोमम् ,,
१० वरुणः दशाचरेण विराजम् ,,
११ इन्द्रः एकादशाक्षरेण त्रिष्टुभम् उदयाचल
१२ विश्वेदेवाः द्वादशाक्षरेण जगतीम् ,,
१३ वसवः त्रयोदशाक्षरेण त्रयोदशं स्तोमम् ,,
१४ रुद्राः चतुर्दशाक्षरेण चतुर्दशं स्तोमम् ,,
१५ आदित्याः पञ्चदशाक्षरेण पञ्चदशं स्तोमम् ,,
१६ अदिति: षोडशाक्षरेण षोडशं स्तोमम् ,,
१७ प्रजापतिः सप्तदशाक्षरेण सप्तदशं स्तोमम् ,,
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
तापस ऋषिः । वस्वादयो देवताः । ( १ ) निचृज्जगती । निषादः । ( २ ) निचृद धृतिः ऋषभः ॥
विषय
फिर राजा और प्रजा के धर्म्म कार्य्य का उपदेश किया है ॥
भाषार्थ
हे (वसवः) चौबीस वर्ष पर्यन्त ब्रह्मचर्य से विद्या ग्रहण करने वाले राजा आदि विद्वान् सभासदो ! आप जैसे (त्रयोदशाक्षरेण) तेरह अक्षरों वाले आसुरी अनुष्टुप् छन्द के समान जिस (त्रयोदशम्) दस प्राण, जीव, महत्तत्व, अव्यक्त=कारण इन तेरह (स्तोमम्) स्तुति योग्य पदार्थों को (उदजयन्) उत्तम रीति से उत्कृष्ट बनाते हो वैसे मैं भी (उज्जेषम्) उन्हें उत्कृष्ट बनाऊँ। हे (रुद्राः) बलवान्, वीर्यवान्, पुरुषार्थी एवं चवालीस वर्ष पर्यन्त ब्रह्मचर्य से विद्या ग्रहण करने वाले विद्वानो ! आप जैसे (चतुर्दशाक्षरेण) चौदह अक्षरों वाले साम्नी उष्णिक् छन्द के समान जिस (चतुर्दशम्) दस इन्द्रियाँ, मन, बुद्धि, चित्त और अहंकार इन चौदह (स्तोमम्) स्तुति के योग्य पदार्थों को (उदजयन्) उत्तम रीति से उत्कृष्ट बनाते हो वैसे (तम्) उन्हें मैं भी (उज्जेषम्) उत्कृष्ट बनाऊँ॥ हे (आदित्याः) पूर्ण विद्या से शारीरिक और आत्मिक पूर्ण बल वाले एवं अड़तालीस वर्ष पर्यन्त ब्रह्मचर्य से समस्त विद्याओं को ग्रहण करने वाले विद्वानो ! आप जैसे (पञ्चदशाक्षरेण) पन्द्रह अक्षरों वाले आसुरी गायत्री छन्द के समान जिस(पञ्चदशम्) चार वेद, चार उपवेद, छः अङ्ग, ये चौदह विद्या तथा पन्द्रहवाँ क्रियाकौशल रूप (स्तोमम्) स्तुति करने योग्य इन पन्द्रह पदार्थों को (उदजयन्) उत्तम रीति से उत्कृष्ट बनाते हो वैसे मैं भी (तम्) उन्हें (उज्जेषम्) उत्कृष्ट बनाऊँ। हे (अदिते) सभाध्यक्ष राजा की अखण्डित ऐश्वर्य वाली एवं नाशरहित पत्नी ! आप जैसे (षोडशाक्षरेण) सोलह अक्षर वाले साम्नी अनुष्टुप् छन्द के समान जिस (षोडशम्) प्रमाण आदि सोलह (स्तोमम्) प्रशंसनीय पदार्थों को (उदजयत्) उत्तम रीति से उत्कृष्ट बनाती हो वैसे (तम्) उन्हें मैं भी (उज्जेषम्) उत्कृष्ट बनाऊँ। हे (प्रजापतिः) सबके रक्षक सज्जन नरेश ! एवं प्रजा के पालक राजन् ! आप जैसे (सप्तदशाक्षरेण) सत्रह अक्षरों वाले निचृद् आर्ची गायत्री छन्द के समान जिस (सप्तदशम्) चार वर्ण, चार आश्रम; श्रवण, मनन, निदिध्यासन और साक्षात्कार कर्म, अप्राप्त को प्राप्त करने की इच्छा, प्राप्त की प्रयत्न से रक्षा, रक्षित को बढ़ाना, बढ़ाये हुए को सन्मार्ग, सर्वोपकारक सत्कर्म में व्यय करना--यह चार प्रकार का पुरुषार्थ, और मोक्ष का अनुष्ठान इन सत्रह (स्तोमम्) अति प्रशंसनीय पदार्थों को (उदजयत्) उत्तम रीति से उत्कृष्ट बनाते हो वैसे (तम्) उन्हें मैं भी (उज्जेषम्) उत्कृष्ट बनाऊँ ॥९ । ३४ ॥
भावार्थ
हे मनुष्यो ! इन चार मन्त्रों से जितना राजधर्म और प्रजाधर्म का विधान किया है उसका आचरण करके तुम लोग सुखी रहो ॥९ । ३४ ॥
प्रमाणार्थ
इस मन्त्र की व्याख्या शत० (५ । २ । २ । १७) में की गई है ॥९। ३४ ॥
भाष्यसार
राजधर्म और प्रजाधर्म का आचरण--राजा आदि सभ्य एवं चौबीस वर्ष पर्यन्त ब्रह्मचर्य पालन करके विद्या को ग्रहण करने वाले विद्वान (वसु) लोग, तेरह अक्षरों वाले आसुरी अनुष्टुप् छन्द के दृष्टान्त से, दस प्राण, जीव, महत्तत्व और अव्यक्त प्रकृति--इन तेरह स्तुति योग्य पदार्थों को उत्कृष्ट बनाते हैं । बलवान्, वीर्यवान्, पुरुषार्थी, चवालीस वर्ष पर्यन्त ब्रह्मचर्य-पालन करके विद्या अध्ययन करने वाले विद्वान (रुद्र) लोग, चौदह अक्षरों वाले साम्नी उष्णिक् छन्द के दृष्टान्त से, दस इन्द्रियाँ, मन, बुद्धि, चित्त और अहङ्कार--इन चौदह स्तुति योग्य पदार्थों को उत्कृष्ट बनाते हैं । पूर्ण विद्या के द्वारा शारीरिक और आत्मिक बल से परिपूर्ण, अड़तालीस वर्ष पर्यन्त ब्रह्मचर्य- पालन करके समस्त विद्याओं को ग्रहण करने वाले विद्वान (आदित्य) लोग, पन्द्रह अक्षरों वाले आसुरी गायत्री छन्द के दृष्टान्त से, चार वेद, चार उपवेद, छः वेदाङ्ग और क्रियाकौशल--इन पन्द्रह स्तुति योग्य पदार्थों को उत्कृष्ट बनाते हैं । सभाध्यक्ष राजा की पत्नी जिसका ऐश्वर्य अखण्ड है, वह सोलह अक्षरों वाले साम्नी अनुष्टुप् छन्द के दृष्टान्त से, १. प्रमाण, २. प्रमेय, ३. संशय, ४. प्रयोजन, ५. दृष्टान्त, ६. सिद्धान्त, ७. अवयव, ८. तर्क, ९. निर्णय, १०. वाद, ११. जल्प, १२. वितण्डा, १३. हेत्वाभास, १४. छल, १५. जाति, १९. निग्रह- स्थान--इन प्रमाण आदि सोलह स्तुति योग्य पदार्थों को उत्कृष्ट बनाती है । सबका रक्षक, सज्जन, नरेश प्रजा का पालक (प्रजापति) है। वह सत्रह अक्षरों वाले निचृद् आर्ची गायत्री छन्द के दृष्टान्त से, चार वर्ण, चार आश्रम; श्रवण, मनन, निदिध्यासन, साक्षात्कार--ये चार कर्म; अप्राप्त को प्राप्त करने की इच्छा, प्राप्त की प्रयत्न से रक्षा, रक्षित की वृद्धि, संवृद्ध का सन्मार्ग एवं सबके उपकारक शुभ कर्म में व्यय करना--यह चार प्रकार का पुरुषार्थ और मोक्ष की प्राप्ति का अनुष्ठान करना--इन सत्रह स्तुति योग्य पदार्थों को उत्कृष्ट बनाता है। इस प्रकार राजा और प्रजा इन (३१-३४) चार मन्त्रों में प्रतिपादित अपने धर्मों का अनुष्ठान करके सदा सुखी रहें॥ छन्द प्रक्षर ग्राह्य वस्तु (स्तोम) १. दैवी गायत्री १ ओम् । २. दैवी उष्णिक् २ द्विपाद मनुष्य । ३. दैवी अनुष्टुप् ३ नाम, जन्म, स्थान ।. ४ दैवी बृहती ४. हरिण आदि चतुष्पाद जंगली प्राणी। ५. दैवी पंक्ति ५. पूर्वादि चार तथा नीचे-ऊपर की एक, पाँच दिशा। ६. देवी त्रिष्टुप् ६. वसन्त आदि छः ऋतु । ७. दैवी जगती ७. गौ, घोड़ा, भैंस, ऊँट, बकरी, भेड़, गधा ये सात। ८. याजुषी अनुष्टुप् ८ आठ प्रकार की नीति । ९.. याजुषी बृहती ९. उत्तम, मध्यम, निकृष्ट भेद से ६ प्रकार के ज्ञान कर्म, उपासना । १०. याजुषी पंक्ति १०. १० प्रकार की राजनीति। ११. आसुरी पंक्ति ११. ११ प्रकार की राजनीति। १२. साम्नी गायत्री१२. १२ प्रकार की राजनीति। १३. आसुरी अनुष्टुप् १३.दस प्राण, जीव, महत्तत्व, अव्यक्त प्रकृति । १४. साम्नी उष्णिक् १४. दस इन्द्रियाँ, मन, बुद्धि, चित्त, अहङ्कार। १५. आसुरी गायत्री १५चार वेद, चार उपवेद, छः वेदाङ्ग, क्रिया कौशल । १६. साम्नी अनुष्टुप्१६. प्रमाण, प्रमेय, संशय, प्रयोजन, दृष्टान्त, सिद्धान्त, अवयव, तर्क, निर्णय, वाद, जल्प, वितण्डा, हेत्वाभास, छल, जाति, निग्रह स्थान--ये सोलह पदार्थ । १७. निचृदार्चीगायत्री१७.चारवर्ण, चारआश्रम; श्रवण, मनन, निदिध्यासन, साक्षात्कार--चारकर्म, चारप्रकारकापुरुषार्थऔरमोक्षानुष्ठान॥९।३४॥
मराठी (2)
भावार्थ
हे माणसांनो ! या चार मंत्रांतून राजा व प्रजेचा जेवढा धर्म सांगितलेला आहे त्याचे पालन करून तुम्ही सुखी व्हा.
विषय
पुढील मंत्रात देखील राजा आणि प्रजा यांच्या धर्म-कार्यादीविषयी उपदेश केला आहे -
शब्दार्थ
शब्दार्थ - (एका विद्वान प्रजाननाचे वचन) हे राजा आणि सभासदजनहो, (वसव:) चोवीसवर्षापर्यंत ब्रह्मचर्य धारण करून विद्याध्ययन करणारे विद्वज्जनहो, आपण ज्याप्रमाणे (त्रयोदशाक्षरेण) तेरा अक्षरी आसुरी अनुष्टुप् वेदस्य छंदाद्वारे (त्रयोदशम्) दहा प्राण, जीव महत्त्व आणि अव्यक्त कारणरुप (स्तोमम्) प्रशंसनीय पदार्थसमूहाला (उदजयन्) उत्तमप्रकारे जाणता, त्याप्रमाणे मी देखील (तम्) त्या वैदिक छंदाचे ज्ञान (उज्जेषम्) उत्तमप्रकारे जाणावे. शक्ती, पराक्रम आणि पुरुषार्थचे स्वामी हे (रुद्रा:) चव्वेचाळीस वर्षापर्यंत ब्रह्मचर्य धारण करीत विद्याध्ययन करणारे विद्वज्जनहो, ज्याप्रमाणे आपण (चतुर्दशाक्षरेण) चौदा अक्षरी साम्नी उष्णिक् नावाच्या छंदाद्वारे (चतुर्दशम्) दहा इंद्रियें, मन, बुद्धी, चित्त आणि अहंकाररुप (स्तोमम्) प्रशंसनीय पदार्थविद्येचा प्रसार वा वृद्धी करता, त्याप्रमाणे मी देखील (तम्) त्या विद्येचा प्रसार व वृद्धी करावी. (आदित्या:) अठ्ठेचाळीस वर्षापर्यंत संपूर्ण विद्या अवगत करणारे, शरीरात्मबलसंपन्न, सूर्यासम प्रकाशमान हे विद्वज्जनहो, ज्याप्रमाणे आपण (पंचादशाक्षरेण) पंधरा अक्षरी आसुरी गायत्रीद्वारे (पच्चदशम्) चार वेद, चार उपवेद अर्थात आयुर्वेद, धनुर्वेद, गांधर्ववेद (गानविद्या) आणि अर्थवेद, (शिल्पशास्त्र) सहा अंग (शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, छन्द आणि ज्योतिष) सर्व मिळून चौदा व संख्येला पूर्ण करण्यासाठी या वेद, वेदांग आदींच्या ज्ञानामध्ये क्रिया-कौशल्य, असे पंधरा (स्तोमम्) स्तुतियोग्य शास्त्रांना (उदजयन्) चांगल्याप्रकारे जाणता, त्याप्रमाणे मी देखील (तम्) त्या शास्त्रांना (उज्जेषम्) जाणावे. (अदिति:) (आत्मरूपेण, अविनाशी, सभाध्यक्ष राजाची विदुषी पत्नी, हे अखंड ऐश्वर्ययुक्त महाराणी, जसे आपण (षोडषा क्षरेण) सोळा अक्षरी साम्नी अनुष्टुप् छंदाद्वारे (षोडशम्) प्रमाण, प्रमेय, संशय, प्रयोजन, दृष्टान्त, सिद्धान्त, अवयव, तर्क, निर्णय, वाद, जल्य, वितण्डा, हेत्वाभास, छल, जाति आणि निग्रहस्थान या सोळा पदार्थांचा व्याखेसहित (स्तोमम्) प्रशंसनीय रुपाने (उदजयत्) जाणता, त्याप्रमाणे मी देखील (तम्) त्या सोळा पदार्थांचे ज्ञान (उज्जेषम्) उत्तमप्रकारे संपादित करावे. हे नरेश (प्रजापति:) प्रजेचे रक्षक, आपण ज्याप्रमाणे (सप्तदशाक्षरेण) सतरा अक्षरी निचृदार्ची गायत्री छंदाद्वारे (सप्तदशम्) चार वर्ण, चार आश्रम, श्रवण, मनन, ध्यान, याशिवाय अप्राप्त पदार्थांविषयी इच्छा, प्राप्त पदार्थांची रक्षा, रक्षित पदार्थांची वृद्धी आणि वर्धित पदार्थांचे सन्मार्गाने सर्वांच्या उपकारासाठी व्यव करणे हे चार प्रकारचे पुरुषार्थ आणि मोक्ष अनुष्ठान या सर्वांना (स्तोमम्) आपण चांगल्याप्रकारे प्रशंसनीय रुपाने जाणता, त्याप्रमाणे (तम्) त्यांना मी देखील (उज्जेषम्) उत्तम प्रकारे जाणावे. ॥34॥
भावार्थ
भावार्थ - हे मनुष्यांनो, या चार मंत्रांद्वारे (31, 32, 33, 34) राजा आणि प्रजा यांच्या धर्माविषयी जे सांगितले आहे, त्याप्रमाणे तुम्ही त्या धर्म-कर्तव्यादींचे पालन करून सदैव सुखी रहा. ॥34॥
इंग्लिश (3)
Meaning
Just as the Vasus, by thirteen syllabic metre, know the thirteen fold collection of laudable objects, so may I also know them. Just as the Rudras by fourteen-syllabic metre know the fourteen fold collection of laudable objects, so may I also know them. Just as the Adityas with fifteen Syllabic metre know the fifteen fold collection of laudable objects, so may I also know them. Just as the Aditi, with sixteen syllabic metre knows the sixteen fold collection of laudable objects, so may I also know them. Just as Prajapati, with seventeen-syllabic metre, knows the seventeen fold collection of laudable objects, so may I also know them.
Meaning
Vasus, brahmacharis of the 24 year order of study and training, with 13 syllable asuri-anushtup verse, have achieved the 13-point programme of life (i. e. , ten pranic energies, jiva or soul, creative nature or mahat-tattva, and original/virtual nature). So should I achieve the same. Rudras, brahmacharis of 44 year order of study and training, with 14 syllable samniushnik verse, have achieved the 14 point programme of life (i. e. , ten organs of perception and volition, mind, intellect, memory and the sense of individual self). So should I achieve the same. Adityas, brahmacharis of 48 years of study and training, with 15 syllable asuri-gayatri verse, have achieved the 15 point programme of life, (i. e. , four Vedas, four sub-vedas, six auxiliary studies, and practical expertise). So should I achieve the same. Aditi, Great-Council of Governance, with 16 syllable samni anushtup verse, has achieved the 16 point programme of life, (i. e. , sixteen steps/constituents of the science of logic). So should I achieve the same. Prajapati, ruler of the nation, with 17 syllable nichrid-arshi gayatri verse, has achieved the 17 point programme of life (i. e. , four varnas, four ashramas, four steps of study, four steps of asset building, and final freedom. So should I achieve the same. Note: In the four mantras above, from 31 to 34, a comprehensive programme of living has been given for the ruler and the people, of any locality, region, country or, in fact, of the world. It ranges from a one-point programme to 17 point programme. The whole programme is summarized below1. Om (one - syllable Word, the one essential name of God, Ishwara), the One and Only One Supreme Lord of the universe who creates, sustains and ultimately withdraws the world of existence: This is the Word, Akshara, eternal, imperishable, constant Reality which is Existent, Omniscient, Omnipresent, Omnipotent, just and merciful, infinite and of infinite power and bliss. The one-point programme is: His service and worship and the service of His creation. 2. The service of humanity, the bipeds. 3. Name, history (birth and the course of life/ existence) and location of any community, nation, or region, the service of the same. 4. The service, protection and development of the life of the quadrupeds, the animals, wild and domestic. 5. The service, protection, cleaning and development of the environment in all the five directions (east, west, north, south and up and down). 6. The service of nature and the environment in all the six seasons of the year. 7. The service, promotion and development of the seven classes of animals: cow, horse, buffalo, camel, goat, sheep, and pony. 8. Practice of an eight-point social policy in the service of the community and the country to be positively worked out for development, i. e. , yajna, and not for mere power display9. Nine orders or qualities of worship, action and knowledge, three each, the orders being high, middling and low (noble and saintly, average and human, and selfish and negative/evil and devilish). 10. Practice of a ten-point political policy of service and development in a positive and progressive direction. 11. Practice of an eleven-point policy of service and development in a positive and progressive direction12. Practice of a twelve-point policy of service and development of the community and the environment. The points are to be worked out by the enlightened ruler and the enlightened people in mutual cooperation in the local context with reference to the past, present and the future. 13-17 have been explained in mantra no. 34 above.
Translation
Vasus (lords of abode) conquered the thirteenth verse of praise with the thirteen-syllable metre; may I conquer that. (1) Rudras (terrible punishers) conquered fourteenth verse of praise with the fourteen-syllable metre; may I conquer that. (2) Adityas (the months) conquered the fifteenth verse of praise with the fifteen-syllable metre; may I conquer that. (3) Aditi (the eternity) conquered the sixteenth verse of praise with the sixteen-syllable metre; may I conquer that. (4) Prajapati (Lord of creatures) conquered seventeenth verse of praise with the seventeen-syllable metre; may I conquer that. (5)
Notes
Stomam, verse of praise.
बंगाली (1)
विषय
পুনরপি রাজপ্রজাধর্মকৃত্যমাহ ॥
পুনরপি রাজা ও প্রজার ধর্ম কার্য্যের উপদেশ পরবর্ত্তী মন্ত্রে করা হইয়াছে ॥
पदार्थ
পদার্থঃ- হে রাজাদি সভ্যগণ (বসবঃ) চব্বিশ বৎসর পর্যন্ত ব্রহ্মচর্য্য অবলম্বন করিয়া বিদ্যা পাঠকারী বিদ্বান্গণ ! আপনারা যেরূপ (ত্রয়োদশাক্ষরেণ) ত্রয়োদশ অক্ষরের আসুরী অনুষ্টুপ্ বেদস্থ ছন্দ দ্বারা যে (ত্রয়োদশম্) দশ প্রাণ, জীব, মহত্তত্ত্ব এবং অব্যক্ত কারণরূপ (স্তোমম্) প্রশংসার যোগ্য পদার্থ সমূহকে (উদজয়ন্) শ্রেষ্ঠতা পূর্বক জানিবেন সেইরূপ (তম্) উহাকে আমিও (উজ্জেষম্) উত্তমতা সহ জানি । হে বল পরাক্রম এবং পুরুষকার যুক্ত (রুদ্রাঃ) চুয়াল্লিশ বর্ষ পর্য্যন্ত ব্রহ্মচর্য্যপূর্বক বিদ্যাভ্যাসকারী বিদ্বান্গণ ! যেরূপ আপনি (চতুর্দশাক্ষরেণ) চৌদ্দ অক্ষরের সাম্নী উষ্ণিক্ ছন্দ দ্বারা (চতুর্দশম্) দশ ইন্দ্রিয়, মন, বুদ্ধি, চিত্ত ও অহঙ্কাররূপ (স্তোমম্) প্রশংসার যোগ্য পদার্থ বিদ্যাকে (উদজয়ন্) প্রশংসিত করিবেন, সেইরূপ আমিও (তম্) উহার (উজ্জেষম্) প্রশংসা করি । হে (আদিত্যাঃ) আটচল্লিশ বর্ষ ব্রহ্মচর্য্য দ্বারা সমস্ত বিদ্যা গ্রহণকারী পূর্ণ বিদ্যা দ্বারা শরীর ও আত্মার সমস্ত বল দ্বারা যুক্ত সূর্য্য সমান প্রকাশমান বিদ্বান্গণ ! আপনারা যেরূপ (পঞ্চদশাক্ষরেণ) পঞ্চদশ অক্ষরের আসুরী গায়ত্রী দ্বারা (পঞ্চদশম্) চার বেদ, চার উপবেদ অর্থাৎ আয়ুর্বেদ, ধনুর্বেদ, গান্ধর্ববেদ (গানবিদ্যা) তথা অর্থবেদ (শিল্পশাস্ত্র) ছয় অঙ্গ (শিক্ষা, কল্প, ব্যাকরণ, নিরুক্ত, ছন্দ ও জ্যোতিষ) মিলিয়া চৌদ্দ, তাহাদের সংখ্যাপূরক পঞ্চদশতম ক্রিয়া-কুশলতারূপ (স্তোমম্) স্তুতির যোগ্যকে (উদজয়ম্) সম্যক্ প্রকার জানি সেইরূপ আমিও(তম্) উহাকে (উজ্জেষম্) সম্যক্ পূর্বক জানি । হে (অদিতিঃ) আত্মরূপে নাশরহিত সভাধ্যক্ষ রাজার বিদুষী স্ত্রী অখন্ডিত ঐশ্বর্য্যযুক্ত ! আপনি যেরূপ (ষোডশাঽক্ষরেণ) ষোল অক্ষরের সাম্নী অনুষ্টুপ্ দ্বারা (ষোডশম্) প্রমাণ, প্রমেয়, সংশয়, প্রয়োজন, দৃষ্টান্ত, সিদ্ধান্ত, অবয়ব, তর্ক, নির্ণয়, বাদ, জল্প, বিতন্ডা, হেত্বাভাস, ছল, জাতি ও নিগ্রহস্থান এই ষোল পদার্থের ব্যাখ্যাযুক্ত (স্তোমম্) প্রশংসার যোগ্যকে (উদজয়ৎ) উত্তমতা সহকারে জানেন, সেইরূপ আমিও (তম্) উহাকে (উজ্জেষম্) উত্তমতা সহকারে জানি । হে নরেশ ! (প্রজাপতিঃ) প্রজার রক্ষক আপনি যেরূপ (সপ্ত দশাক্ষরেণ) সপ্তদশ অক্ষরের নিচৃদার্চী ছন্দ দ্বারা (সপ্তদশম্) চার বর্ণ, চার আশ্রম, শোনা, বিচার করা, ধ্যান করা, অপ্রাপ্তির ইচ্ছা, প্রাপ্তির রক্ষণ, রক্ষিতের বৃদ্ধি, বৃদ্ধিপ্রাপ্তকে উত্তম মার্গে সকলের উপকারে খরচা করা, এই চারি প্রকারের পুরুষকার এবং মোক্ষের অনুষ্ঠান রূপ (স্তোমম্) ভাল প্রকার প্রশংসনীয় কে উত্তমতা সহ জানেন, সেইরূপ আমিও (উজ্জেষম্) উত্তমতা সহকারে জানি ॥ ৩৪ ॥
भावार्थ
ভাবার্থঃ- হে মনুষ্যগণ ! এই চারি মন্ত্রে যত রাজা ও প্রজার ধর্ম বলা হইয়াছে তাহার অনুষ্ঠান করিয়া তোমরা সুখী হও ॥ ৩৪ ॥
मन्त्र (बांग्ला)
বস॑ব॒স্ত্রয়ো॑দশাক্ষরেণ ত্রয়োদ॒শꣳ স্তোম॒মুদ॑জয়ঁ॒স্তমুজ্জে॑ষꣳ রু॒দ্রাশ্চতু॑র্দশাক্ষরেণ চতুর্দ॒শꣳ স্তোম॒মুদ॑জয়ঁ॒স্তমুজ্জে॑ষমাদি॒ত্যাঃ পঞ্চ॑দশাক্ষরেণ পঞ্চদ॒শꣳ স্তোম॒মুদ॑জয়ঁ॒স্তমুজ্জে॑ষ॒মদি॑তিঃ॒ ষোড॑শাক্ষরেণ ষোড॒শꣳস্তোম॒মুদ॑জয়॒ৎ তমুজ্জে॑ষং প্র॒জাপ॑তিঃ স॒প্তদ॑শাক্ষরেণ সপ্তদ॒শꣳ স্তোম॒মুদ॑জয়॒ৎ তমুজ্জে॑ষম্ ॥ ৩৪ ॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
বসব ইত্যস্য তাপস ঋষিঃ । বস্বাদয়ো মন্ত্রোক্তা দেবতাঃ । বসব ইত্যস্য নিচৃজ্জগতী ছন্দঃ । নিষাদঃ স্বরঃ । আদিত্যা ইত্যস্য নিচৃদ্ ধৃতিশ্ছন্দঃ ।
ঋষভঃ স্বরঃ ॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal