Loading...
यजुर्वेद अध्याय - 9

मन्त्र चुनें

  • यजुर्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • यजुर्वेद - अध्याय 9/ मन्त्र 4
    ऋषिः - बृहस्पतिर्ऋषिः देवता - राजधर्मराजादयो देवताः छन्दः - भूरिक कृति, स्वरः - निषादः
    106

    ग्रहा॑ऽऊर्जाहुतयो॒ व्यन्तो॒ विप्रा॑य म॒तिम्। तेषां॒ विशि॑प्रियाणां वो॒ऽहमिष॒मूर्ज॒ꣳ सम॑ग्रभमुपया॒मगृ॑हीतो॒ऽसीन्द्रा॑य त्वा॒ जुष्टं॑ गृह्णाम्ये॒ष ते॒ योनि॒रिन्द्रा॑य त्वा॒ जुष्ट॑तमम्। स॒म्पृचौ॑ स्थः॒ सं मा॑ भ॒द्रेण॑ पृङ्क्तं वि॒पृचौ॑ स्थो॒ वि मा॑ पा॒प्मना॑ पृङ्क्तम्॥४॥

    स्वर सहित पद पाठ

    ग्रहाः॑। ऊ॒र्जा॒हु॒त॒य॒ इत्यू॑र्जाऽआहुतयः। व्यन्तः॑। विप्रा॑य। म॒तिम्। तेषा॑म्। विशि॑प्रियाणा॒मिति॒ विऽशि॑प्रियाणाम्। वः॒। अ॒हम्। इष॑म्। ऊर्ज॑म्। सम्। अ॒ग्र॒भ॒म्। उ॒प॒या॒मगृ॑हीत॒ इत्यु॑पया॒मऽगृ॑हीतः। अ॒सि॒। इन्द्रा॑य। त्वा॒। जुष्ट॑म्। गृ॒ह्णा॒मि॒। ए॒षः। ते॒। योनिः॑। इन्द्रा॑य। त्वा॒। जुष्ट॑तम॒मिति॒ जुष्ट॑ऽतमम्। स॒म्पृचा॒विति॑ स॒म्ऽपृचौ॑। स्थः॒। सम्। मा॒। भ॒द्रेण॑। पृ॒ङ्क्त॒म्। वि॒पृचा॒विति॑ वि॒ऽपृचौ॑। स्थः॒। वि। मा॒। पा॒प्मना॑। पृ॒ङ्क्त॒म् ॥४॥


    स्वर रहित मन्त्र

    ग्रहा ऽऊर्जाहुतयो व्यन्तो विप्राय मतिम् । तेषाँविशिप्रियाणाँवो हमिषमूर्जँ समग्रभमुपयामगृहीतो सीन्द्राय त्वा जुष्टङ्गृह्णाम्येष ते योनिरिन्द्राय त्वा जुष्टतमम् । सम्पृचौ स्थः सम्मा भद्रेण पृङ्क्तँविपृचौ स्थो वि मा पाप्मना पृङ्क्तम् ॥


    स्वर रहित पद पाठ

    ग्रहाः। ऊर्जाहुतय इत्यूर्जाऽआहुतयः। व्यन्तः। विप्राय। मतिम्। तेषाम्। विशिप्रियाणामिति विऽशिप्रियाणाम्। वः। अहम्। इषम्। ऊर्जम्। सम्। अग्रभम्। उपयामगृहीत इत्युपयामऽगृहीतः। असि। इन्द्राय। त्वा। जुष्टम्। गृह्णामि। एषः। ते। योनिः। इन्द्राय। त्वा। जुष्टतममिति जुष्टऽतमम्। सम्पृचाविति सम्ऽपृचौ। स्थः। सम्। मा। भद्रेण। पृङ्क्तम्। विपृचाविति विऽपृचौ। स्थः। वि। मा। पाप्मना। पृङ्क्तम्॥४॥

    यजुर्वेद - अध्याय » 9; मन्त्र » 4
    Acknowledgment

    संस्कृत (2)

    विषयः

    मनुष्यैराप्तं विद्वांसं सुपरीक्ष्य सङ्गन्तव्य इत्युपदिश्यते॥

    अन्वयः

    हे प्रजाराजपुरुष! यथाऽहं विप्राय मतिं व्यन्त ऊर्जाहुतयो ग्रहाः सन्ति, यथा तेषां विशिप्रियाणां मतिमिषमूर्जं च समग्रभम्, तथा त्वमपि गृहाण। हे विद्वन्! यथा त्वमुपयामगृहीतोऽसि, तथाऽहमपि भवेयम्, यथाहमिन्द्राय जुष्टं त्वा गृह्णामि, तथा त्वमपि मां गृहाण। यस्यैष ते योनिरस्ति तमिन्द्राय जुष्टतमं त्वाहं यथा गृह्णामि, तथा त्वमपि मां गृहाण। यथा स त्वं च धर्म्ये व्यवहारे सम्पृचौ स्थस्तथा भद्रेण मा मां सम्पृङ्क्तम्। यथा युवां पाप्मना विपृचौ स्थस्तथाऽनेन मा मामपि विपृङ्क्तम्॥४॥

    पदार्थः

    (ग्रहाः) ग्रहीतारो गृहाश्रमिणः (ऊर्जाहुतयः) ऊर्जा बलप्राणनकारिका आहुतयो ग्रहणानि दानानि वा येषां ते (व्यन्तः) वेदविद्यासु व्याप्नुवन्तः (विप्राय) मेधाविने (मतिम्) बुद्धिम् (तेषाम्) (विशिप्रियाणाम्) विविधे धर्म्मे कर्मणि हनुनासिके येषाम्। शिप्रे हनुनासिके वा। (निरु॰६।१७) (वः) युष्मभ्यम् (अहम्) गृहस्थो राजा (इषम्) अन्नम् (ऊर्जम्) पराक्रमम् (सम्) (अग्रभम्) गृहीतवानसि (उपयामगृहीतः) राज्यगृहाश्रमसामग्रीसहितः (असि) (इन्द्राय) पुरुषार्थे द्रवणाय (त्वा) (जुष्टम्) सेवमानम् (गृह्णामि) (एषः) (ते) (योनिः) सुखनिमित्तम् (इन्द्राय) शत्रुविदारकाय बलाय (त्वा) (जुष्टतमम्) अतिशयेन प्रसन्नम् (सम्पृचौ) राजगृहाश्रमव्यवहाराणां सम्यक् पृङ्क्तारौ राजप्रजाजनौ (स्थः) भवतम् (सम्) (मा) माम् (भद्रेण) भजनीयेन सुखप्रदेनैश्वर्येण (पृङ्क्तम्) स्पर्शं कुरुतम् (विपृचौ) विगतसम्पर्कौ (स्थः) स्यातम् (वि) (मा) माम् (पाप्पना) अधर्मात्मना जनेन (पृङ्क्तम्)। अयं मन्त्रः (शत॰५। १। २। ८) व्याख्यातः॥४॥

    भावार्थः

    अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये राजप्रजाजना गृहस्थाः मेधाविने सन्तानाय विद्यार्थिने वा विद्याप्रज्ञां जनयन्ति, दुष्टाचारात् पृथक् स्थायपन्ति, कल्याणकारकं कर्माचारयन्ति, असत्सङ्गं विहाय सत्सङ्गं सेवयन्ति, त एवाभ्युदयनिःश्रेयसे लभन्ते, नातो विपरीताः॥४॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषयः

    मनुष्यैराप्तं विद्वांसं सुपरीक्ष्य संगन्तव्यम् इत्युपदिश्यते ॥

    सपदार्थान्वयः

    हे प्रजाराजपुरुष! यथाऽहं गृहस्थो राजा विप्राय मेधाविने मतिं बुद्धिं व्यन्तः वेदविद्यासु व्याप्नुवन्तः ऊर्जाहुतयः ऊर्जा=बलप्राणनकारिकां आहुतयः=ग्रहणानि दानानि वा येषां ते ग्रहाः ग्रहीतारो=गृहाश्रमिणः सन्ति, यथातेषां विशिप्रियाणां विविधे धर्मे कर्मणि हनुनासिके येषां मतिं बुद्धिम् इषम् अन्नम् ऊर्जं पराक्रमं च [वः] युष्मभ्यंसमग्रभं गृहीतवानस्मि, तथा त्वमपि गृहाण। हे विद्वन् ! यथा त्वमुपयामगृहीतः राज्यगृहाश्रमसामग्रीसहितः असि, तथाऽहमपि भवेयं, यथाऽहं गृहस्थो राजा इन्द्राय पुरुषार्थे द्रवणाय जुष्टं सेवमानं त्वा गृह्णामि, तथा त्वमपि मां गृहाण । यस्यैष ते योनिः सुखनिमित्तम् अस्ति, तमिन्द्राय शत्रुविदारकाय बलाय जुष्टतमम् अति अतिशयेन प्रसन्नं त्वाहं यथा गृह्णामि, तथा त्वमपि मां गृहाण । यथा स त्वं च युवां धर्म्ये व्यवहारे सम्पृचौ राजगृहाश्रमव्यवहाराणां सम्यक् पृङ्क्तारौ राजप्रजाजनौ स्थः भवतं तथा भद्रेण भजनीयेन सुखप्रदेनैश्वर्येण मा=मां संपृङ्क्तं स्पर्शं कुरुतम् । यथा युवां पाप्मना अधर्मात्मना जनेन विपृचौ विगतसम्पर्कौस्थ: स्यातं, तथाऽनेन मा=मामपि विपृङ्क्तम् ॥ ९। ४ ॥ [हे प्रजाराजपुरुष! यथाऽहं.......विप्रायमतिंव्यन्तः.........ग्रहाःसन्ति, यथातेषां.......मतिं.......[वः]समग्रभंतथा त्वमपि गृहाण]

    पदार्थः

    (ग्रहाः) ग्रहीतारो=गृहाश्रमिणः (ऊर्जाहुतयः) ऊर्जा=बलप्राणनकारिका आहुतयो=ग्रहणानि दानानि वा येषां ते (व्यन्तः) वेदविद्यासु व्याप्नुवन्तः (विप्राय) मेधाविने (मतिम्) बुद्धिम् (तेषाम्) (विशिप्रियाणाम्) विविधे धर्म्मे कर्मणि हनुनासिके येषाम् । शिप्रे हनुनासिके वा ॥ निरु० ६ । १ । ७ ॥ (व:) युष्मभ्यम् (अहम् ) गृहस्थी राजा (इषम्) अन्नम् (ऊर्जम्) पराक्रमम् (सम्) (अग्रभम् ) गृहीतवानस्मि (उपयामगृहीतः) राज्यगृहाश्रमसामग्रीसहितः (असि) (इन्द्राय) पुरुषार्थे द्रवणाय (त्वा) (जुष्टम्) सेवमानम् (गृह्णामि) (एषः) (ते) (योनिः) सुखनिमित्तम् (इन्द्राय) शत्रुविदारकाय बलाय (त्वा) (जुष्टतमम्) अतिशयेन प्रसन्नम् (सम्पृचौ) राजगृहाश्रमव्यवहाराणां सम्यक् पृङ्क्तारौ राजप्रजाजनौ (स्थः) भवतम् (सम्) (मा) माम् (भद्रेण) भजनीयेन सुखप्रदेनैश्वर्येण (पृङ्क्तम्) स्पर्शं कुरुतम् (विपृचौ) विगतसम्पर्कौ (स्थः) स्यातम् (वि) (मा) माम् (पाप्मना) अधर्मात्मना जनेन (पृङ्क्तम्) ॥ अयं मन्त्रः शत० ५। १।२।८ व्याख्यातः ॥ ४॥

    भावार्थः

    अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये राजाप्रजाजना गृहस्था मेधाविने सन्तानाय विद्यार्थिने वा विद्याप्रज्ञां जनयन्ति, [यथा...... युवां धर्म्ये व्यवहारे सम्पृचौ स्थस्तथा भद्रेण मा=मां सम्पृङ्तंेन, यथा युवां पाप्मना विपृचौ स्थस्तथाऽनेन मा=मामपि विपृङ्क्तम्] दुष्टाचारात् पृथक् स्थापयन्ति, कल्याणकारकं कर्माचरयन्ति, असत्संगं विहाय सत्संगं सेवयन्ति, त स्वाभ्युदयनिःश्रेयसे लभन्ते नातो विपरीताः ॥९।४॥

    भावार्थ पदार्थः

    विप्राय=मेधाविने सन्तानाय, विद्यार्थिने वा । मतिम्=विद्याप्रज्ञाम् ।

    विशेषः

    बृहस्पतिः । राजधर्मराजादयः = राजधर्मः, राजादयश्च ॥ भुरिक्कृतिः । निषादः ।।

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (4)

    विषय

    मनुष्यों को चाहिये कि आप्त विद्वान् की अच्छे प्रकार परीक्षा कर के सङ्ग करें, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है॥

    पदार्थ

    हे राजपुरुष! जैसे (अहम्) मैं गृहस्थजन (विप्राय) बुद्धिमान् पुरुष के सुख के लिये (मतिम्) बुद्धि को देता हूं, वैसे तू भी किया कर (व्यन्तः) जो सब विद्याओं में व्याप्त (ऊर्जाहुतयः) बल और जीवन बढ़ने के लिये दान देने और (ग्रहाः) ग्रहण करनेहारे गृहस्थ लोग हैं, जैसे (तेषाम्) उन (विशिप्रियाणाम्) अनेक प्रकार के धर्मयुक्त कर्मों में मुख और नासिका वालों के (मतिम्) बुद्धि (इषम्) अन्न आदि और (ऊर्जम्) पराक्रम को (समग्रभम्) ग्रहण कर चुका हूं, वैसे तुम भी ग्रहण करो। हे विद्वान् मनुष्य! जैसे तू (उपयामगृहीतः) राज्य और गृहाश्रम की सामग्री के सहित वर्त्तमान (असि) है, वैसे मैं भी होऊं। जैसे मैं (इन्द्राय) उत्तम ऐश्वर्य्य के लिये (जुष्टम्) प्रसन्न (त्वा) आप को (गृह्णामि) ग्रहण करता हूं, वैसे तू भी मुझे ग्रहण कर, जिस (ते) तेरा (एषः) यह (योनिः) घर है, उस (इन्द्राय) पशुओं को नष्ट करने के लिये (जुष्टतमम्) अत्यन्त प्रसन्न (त्वा) तुझे मैं जैसे वह और तुम दोनों युक्त कर्म्म में (सम्पृचौ) संयुक्त (स्थः) हो, वैसे (भद्रेण) सेवने योग्य सुखदायक ऐश्वर्य्य से (मा) मुझ को (संपृङ्क्तम्) संयुक्त करो, जैसे तुम (पाप्मना) अधर्मी पुरुष से (विपृचौ) पृथक् (स्थः) हो, इससे (मा) मुझ को भी (विपृङ्क्तम्) पृथक् करो॥४॥

    भावार्थ

    इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो राजा और और प्रजा में गृहस्थ लोग बुद्धिमान् सन्तान वा विद्यार्थी के लिये विद्या होने की बुद्धि देते, दुष्ट आचरणों से पृथक् रखते, कल्याणकारक कर्मों को सेवन कराते और दुष्टसङ्ग छुड़ाके सत्सङ्ग कराते हैं, वे ही इस लोक और परलोक के सुख को प्राप्त होते हैं, इनसे विपरीत नहीं॥४॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    राजा व प्रजा

    पदार्थ

    १. राजा कहता है कि हे ( ग्रहाः ) = [ ग्रहीतारः ] उत्तमोत्तम वस्तुओं का ग्रहण करनेवाले गृहाश्रमियो! तुम २. ( ऊर्जाहुतयः ) = [ ऊर्जं आह्वयन्ति ] अन्न व रस का आह्वान करनेवाले हो। श्रम करते हुए प्रभु से अन्न व रस की याचना करते हो। 

    ३. ( विप्राय ) = विशेषरूप से अपना पूरण करने के लिए ( मतिम् ) = बुद्धि को ( व्यन्तः ) = [ गमयन्तः ] अपने को प्राप्त कराते हो। 

    ४. ( वि-शिप्रियाणाम् ) = विहीन जबड़ोंवाले, अर्थात् बहुत अधिक न खाने-पीनेवाले, खाने-पीने में आसक्त न हो जानेवाले ( तेषाम् ) = उन ( वः ) = आपके ( इषम् ऊर्जम् ) = अन्न व रस को ( समग्रभम् ) =  सम्यक्तया ग्रहण करता हूँ। मनु के निर्देशानुसार धान्यानामष्टमो भागः आपके अन्नादि का आठवे भाग को मैं लेता हूँ। 

    ५. प्रजा कहती है—हे राजन्! तू ( उपयामगृहीतः असि ) =  उपासना द्वारा यम-नियम से स्वीकृत जीवनवाला है। ( जुष्टम् ) = राष्ट्र का प्रीतिपूर्वक सेवन करनेवाले ( त्वा ) = तुझे ( इन्द्राय ) = राष्ट्र के ऐश्वर्य के लिए ( गृह्णामि ) = ग्रहण करती हूँ। ( एषः ते योनिः ) = यह राष्ट्र ही तेरा घर है। ( जुष्टतमम् ) = राष्ट्र की सर्वाधिक प्रीतिपूर्वक सेवा करनेवाले ( त्वा ) = तुझे ( इन्द्राय ) = राष्ट्र के ऐश्वर्य के लिए ग्रहण करते हैं। 

    ६. प्रजा राजा व रानी से कहती है कि ( सम्पृचौ स्थः ) = आप सदा अपने जीवनों को उत्तमताओं से संयुक्त करनेवाले हो। ( मा ) = मुझे भी ( भद्रेण ) = शुभ से ( संपृक्तम् ) = संपृक्त करो। ( विपृचौ स्थः ) = आप अपने को बुराइयों से अलग करनेवाले हो, ( मा ) = मुझे ( पाप्मना ) = पाप से ( विपृङ्क्तम् ) = अलग करो। वस्तुतः राजा का जीवन प्रजा के जीवन को अत्यधिक प्रभावित करता है। राजा उत्तम होगा तो प्रजा भी उत्तम होगी। राजा व्यसनी होगा तो प्रजा भी वैसी ही हो जाएगी।

    भावार्थ

    भावार्थ — राजा प्रजाओं से उचित कर ग्रहण करे। अपने जीवन को उत्तम बनाता हुआ प्रजाओं के जीवन को भी उत्तम बनाये।

    टिप्पणी

    सूचना — ऊपर ‘विशिप्रियाणाम्’ शब्द इस भावना को सुव्यक्त कर रहा है कि प्रजाएँ अपनी विषयलोलुपता को बढ़ा लेती हैं तो उन्हें कर देना भारी प्रतीत होने लगता है। उनकी इन्द्रियाँ खाने-पीने के व्यसनों में नहीं फँसती तो वे कर देने में उत्साहवाली होती हैं।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    इन्द्र की स्थापना ।

    भावार्थ

    हे ( ऊर्जाहुतयः ) अन्न और बलको ग्रहण करने और प्रदान करनेवाले ( ग्रहाः ) राज्य के भिन्न २ विभागों और अंगों को अपने अधीन पदाधिकारीरूप में स्वीकार करनेवाले पुरुषो ! आप लोग ( विप्राय ) राष्ट्र को विविध सम्पत्तियों से पूर्ण करनेवाले विद्वान् राजा को (मतिम् ) सत् मति, मनन योग्य ज्ञान और शत्रुस्तम्भक बल ( व्यन्तः) विविध प्रकार से देते रहते हो । ( विशि-प्रियाखाम् तेषाम् ) प्रजाजनों में के प्रिय, या (वि-शिप्रियाणाम् ) विविध शक्तियों और बल के सामर्थ्यों से युक्त ( तेषाम् ) उन आप लोगों के लिये मैं ( इषम् ) इच्छानुकूल अन्न और ( ऊर्जन ) बलकारी अन्न, रस को ( सम -अप्रभम् ) संग्रह करता हूं । ( उपयामगृहीतः असि० ) इत्यादि पूर्ववत् । हे राष्ट्र के स्त्री पुरुषो ! तुम दोनों गण ! ( सम्-पृचौ स्थः ) परस्पर अच्छी प्रकार सम्बद्ध होकर दृढतया पतिपत्नीभाव से बँध कर रहो । अथवा हे न्यायधीश और राजन् ! आप दोनों कल्याण सुख से युक्त करते हैं अतः आप 'सम्पृक्' हो अतः (मा) सुरु राष्ट्रपति को ( भद्रेण ) कल्याण और सुख से ( सम् पृङत्कम् ) युक्त करो। हे न्यायाधीश और पालक शक्ति के स्वामिन् ! राजन् ! धर्म व्यवस्थापक विद्वान् पुरुषो ! हे स्त्री पुरुषो ! तुम दोनों ( विपूचौ स्थः ) ' विपृक् ' हो, अतः (मा) मुक्तको ( पाप्मना ) पाप से ( विपृङ्त्कम् ) दूर रखने में समर्थ होओ । शत० ५ । १ । २८-१८ ॥ 
    यज्ञ प्रकरण में सोम और सुराग्रह को 'सम्पृचौ' और अध्वर्यु और नेष्टा को 'विपृचौ ' कहा है । प्रतिनिधिवाद से सोम और सुरा दोनों पुरुष और स्त्री के सांकेतिक नाम हैं । और अध्वर्यु वायु विवेचक और नेष्टा पत्नीवान् = पालनशक्ति का स्वामी राजा कहाते हैं। वे कल्याण और सुख के साथ में योग करानेवाले और पाप से छुड़ानेवाले होने के कारण ही 'सम्पृक्' और 'विपृक' कहे जाते हैं ।

    टिप्पणी

    ४ -- राजधर्मराजादयो देवताः । द० । 'सम्पृच स्थ० सं मा भद्रेण पृङ्त विपृच स्थ वि मा पापेन पृङ्त, ' इति काण्व० । 

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    लिंगोक्ता देवता: । भुरिककृतिः । निषादः || 

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    मनुष्यों को चाहिये कि आप्त विद्वान की अच्छे प्रकार परीक्षा करके उसका सङ्ग करें, यह उपदेश किया है ॥

    भाषार्थ

    हे प्रजाजन और राजपुरुष ! जैसे (अहम्) मैं--गृहस्थ राजा (विप्राय) मेधावी सन्तान के लिये (मतिम्) बुद्धि को, (व्यन्तः) वेद-विद्याओं में व्याप्त (ऊर्जाहुतयः) बल और प्राण के वर्द्धक आदान-प्रदान वाले (ग्रहाः) गृहाश्रमी लोगहैं, और जैसे उन (विशिप्रियाणाम्) विविध प्रकार के धर्म कर्म में मुख (वाणी) और नासिका (प्राण) का उपयोग करने वाले गृहस्थों के (मतिम्) बुद्धि (इषम्) अन्न और (ऊर्जम्) पराक्रम को [वः] तुम्हारे लिये (समग्रभम्) ग्रहण कर चुका हूँ वैसे तू भी ग्रहण कर। हे विद्वान् ! जैसे आप (उपयामगृहीतः) राज्य एवं गृहाश्रम की सामग्री से युक्त (असि) हो वैसे मैं भी होऊँ, जैसे (अहम्) मैं गृहस्थ राजा (इन्द्राय) पुरुषार्थ में चलने के लिये (जुष्टम्) सेवा के योग्य (त्वा) आपको (गृह्णामि) ग्रहण करता हूँ वैसे आप भी मुझे ग्रहण करें। (एषः) यह परस्पर का व्यवहार (ते) आपके (योनिः) सुख का निमित्त है सो (इन्द्राय) शत्रु विदारक बल की प्राप्ति के लिये (जुष्टतमम्) अत्यन्त प्रसन्न रहने वाले (त्वा) आपको मैं जैसे (गृह्णामि) ग्रहण करता है वैसे आप भी मुझे ग्रहण करें। जैसे वह प्रजाजन और तू राजपुरुष अर्थात् तुम दोनों धर्मयुक्त व्यवहार में (सम्पृचौ) राज-व्यवहार और गृहाश्रम के व्यवहारों से सम्पर्क रखने वाले (स्थः) हो वैसे (भद्रेण) सेवन करने योग्य सुखप्रद ऐश्वर्य से (मा) मुझे (सम्पृङ्क्तम्) संयुक्त रखो। जैसे तुम दोनों (पाप्मना) अधर्मात्मा पुरुष से (विपृचौ) सम्पर्क नहीं रखते (स्थः) हो वैसे इस अधर्मात्मा से (मा) मुझे भी (विपङ्क्तम्) वियुक्त रखो, अलग रखो ॥९। ४ ॥

    भावार्थ

    इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमा अलङ्कार है । जो राजपुरुष और प्रजा-जन गृहस्थ हैं, वे मेधावी सन्तान वा विद्यार्थी में विद्या-बुद्धि उत्पन्न करते हैं,उसे दुष्ट-आचरण से अलग रखते हैं, कल्याण- कारक कर्म कराते हैं, कुसङ्ग से पृथक् करके सत्सङ्ग का सेवन कराते हैं, वे ही अभ्युदय और निःश्रेयस को प्राप्त करते हैं, उससे विपरीत आचरण करने वाले नहीं ॥ ९ ।४ ॥

    प्रमाणार्थ

    (शिप्रे) निरु० (६।१। ७) के अनुसार 'शिप्रे' शब्द का अर्थ ठोढ़ी और नासिका है । इस मन्त्र की व्याख्या शत० (५।१।२ । ८) में की गई है ॥९ । ४॥

    भाष्यसार

    १. मनुष्य आप्त विद्वान का सुपरीक्षापूर्वक संग करें--जैसे वेद विद्याओं में व्याप्त, बल और प्राण को बढ़ाने वाले, अपनी इन्द्रियों को धर्मयुक्त कर्मों में प्रवृत्त करने वाले गृहाश्रमी लोग अपनी मेधावी सन्तान अथवा विद्यार्थियों में विद्याबुद्धि उत्पन्न करते हैं, उन्हें अन्न प्रदान करते हैं, उनके पराक्रम को बढ़ाते हैं वैसे राजा, राजपुरुष तथा प्रजा-जन भी किया करें। जैसे आप्त विद्वान् पुरुष राज्य एवं गृहाश्रम की सामग्री से युक्त होता है वैसे गृहस्थ राजा भी पुरुषार्थ में आगे बढ़ने के लिये प्रीतिपूर्वक आप्त विद्वानों को ग्रहण करे, सुपरीक्षापूर्वक उनका संग करे। शत्रुओं का विदारण करने वाले बल की प्राप्ति के लिये आप्त विद्वानों को स्वीकार करें। आप्त विद्वान भी शत्रुओं के विनाश के लिये राजा को स्वीकार करें। जैसे गृहस्थ प्रजाजन तथा आप्त विद्वान् धर्मयुक्त गृहाश्रम के व्यवहारों में तथा राज-व्यवहारों में मिलकर चलते हैं वैसे सुखद ऐश्वर्य के निमित्त राजा उनसे मिलकर चले। और जैसे वे अधर्मात्मा पापी जन से अलग रहते हैं वैसे उससे राजा भी पृथक् रहे, पापीजनों का संग न करे । प्रजा को भी पापियों से पृथक रखे, उसे कल्याणकारक कर्मों में लगावे, कुसंग से छुड़ाकर सत्संग का सेवन करावे। ऐसा करने से ही राजा और प्रजा अभ्युदय और निःश्रेयस को प्राप्त कर सकते हैं, अन्यथा नहीं । २. अलङ्कार--मन्त्र में उपमा वाचक शब्द लुप्त है अतः वाचकलुप्तोपमा अलङ्कार है। उपमा यह है कि राजा प्रजाजनों तथा आप्त विद्वानों के समान धर्माचरण करे तथा पापाचरण से पृथक् रहे॥९। ४ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (2)

    भावार्थ

    या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे राजे व गृहस्थ बुद्धिमान संतान किंवा विद्यार्थ्यांना विद्या शिकण्याची प्रेरणा देतात, दुष्ट वर्तनापासून दूर ठेवतात, कल्याण करणारे कर्म करण्यास प्रोत्साहन देतात, दुष्टांची संगती सोडून सज्जनांची संगती धरण्यास उद्युक्त करतात तेच इहलोक व परलोक प्राप्त करतात, याहून विपरीत वागणाऱ्या लोकांना सुख मिळत नाही.

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    मनुष्यांनी चांगल्याप्रकारे परीक्षा करूनच आप्त विद्वानांची (ते आप्त आणि विश्वसनीय आहेत, याचा निश्चय करूनच) संगती करावी, पुढील मंत्रात हा विषय कथि आहे -

    शब्दार्थ

    शब्दार्थ - (राजपुरुषाप्रती एका गुणीविद्वावान गृहस्थाचे वचन) हे राजपुरुष, (अहम्) मी, एक गृहस्थ (विप्राय) बुद्धिमान पुरुषाच्या सुखासाठी अधिक (मतिम्) बुद्धी वा ज्ञान देतो, त्याप्रमाणे तू देखील त्यांना ज्ञान देत जा. तसेच (व्यन्त:) सर्व विद्यासंपन्न (ऊर्जाहुतय:) शक्ती आणि आयुष्य वाढविण्यासाठी दान देणारे व (ग्रहा:) ग्रहण करणारे जे (गृहस्थजन आहेत, (तेषाम्) त्यांच्या (विशिप्रियाणाम्) अनेक प्रकारच्या धर्ममय कार्यांत त्याचा मुख आणि नासिका असणार्‍या (ज्ञानेंद्रियांनी विशेष ज्ञान व उपयोग घेणार्‍या) लोकांच्या (मतिम्) बुद्धी व मताचे मी ग्रहण केले आहे. (तसेच (इषम्) अन्न आदी वस्तूंचे व (अर्जम्) त्यांच्या पराक्रमाचे (समग्रभम्) ग्रहण केले आहे. (अनुभवी लोकांकडून त्यांच्या ज्ञानाचा, अन्न-धान्याचा आणि त्यांच्या शक्तीचा लाभ वा साहाय्य मी घेतले आहे) त्याप्रमाणे तुम्हीही घेत जा. (आता हे संबोधन विद्वानाला आहे) विद्वान मनुष्य, तुम्ही जसे (उपयामगृहीत:) राज्याने दिलेल्या (आणि गृहाश्रमासाठी आवश्यक असलेल्या साहित्य सामग्रीने संपन्न (असि) आहात, त्याप्रमाणे मी ही संपन्न व्हावे. ज्याप्रमाणे मी (इन्द्राय) उत्तम ऐश्वर्यासाठी (जष्टम्) सदा आनंदित राहणार्‍या (त्वा) तुम्हाला (गृह्णामि) ग्रहण करतो, तसेच तुम्ही देखील माझे ग्रहण करा (ऐश्वर्यप्राप्तीच्या इच्छेने मी तुमच्याजवळ येत आहे, तुम्ही साहाय्यकारी व्हा) (ते) तुमचे (एष:) हे (योनि:) घर आहे.

    भावार्थ

    भावार्थ - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमा अलंकार आहे (म्हणजे ‘जसे’ ‘ज्याप्रमाणे’ हे समानतावाचक शब्द प्रत्यक्ष मंत्रात नाहीत, पण योग्य अर्थ घेण्याकरिता हे शब्द आवश्यक आहेत) जे गृहस्थजन राजाच्या आणि प्रजेच्या संततीस बुद्धिमान होण्यासाठी प्रयत्न व विद्येविषयी रुची निर्माण करतात, त्यांनी ज्ञान देत दुराचरणापासून दूर ठेवतात, त्यांना कल्याणकारी कर्म करण्यास प्रवृत्त करतात आणि कुसंगतीपासून वाचवून सत्संगाकडे वळवितात, ते विद्वान, गुणी गृहस्थजनच इहलोकीं व परलोकीं सुख प्राप्त करतात. जे अशा सत्कृत्यांपासून दूर आहेत, त्या गृहस्थांना हे सुख लाभत नाही. ॥4॥

    टिप्पणी

    (टीप :- यापुढे मूळ हिंदी भाष्यात असे शब्द आहेत - (इन्द्राय) ॥‘पशुओं को नष्ट करने के लिये’॥ हा अर्थ महर्षी दयानंदाच्या तत्त्वाशी विसंगत व विरूद्ध वाटतो. इथे ‘नष्ट’ या शब्दाऐवजी ‘पुष्ट’ शब्द असल्यास योग्य अर्थ निघतो. बहुतेक ही मु्द्रणकलेतील चूक असावी. अथवा मुद्रित शब्द बरोबर आहेत, असे मानल्यास अर्थ होईल ‘ग्राम, नगर वा वनात जे उपद्रवकारी आणि विनाशक वन्य पुश आहेत, त्यांना नष्ट करण्यासाठी मी (गृहस्थाने) राजपुरुषाचे ग्रहण केले आहे, त्याचे साहाय्य घेतले आहे) (जुष्टतम्) अतीव प्रसन्न असणारे तुम्ही दोघे (राजपुरुष आणि विद्वान) योग्य व उपयुक्त कार्यात (संपृचौ) संयुक्तपणे कार्य करीत (स्थ:) आहात, (भद्रेण) तुम्ही या सेवनीय सुखकारी ऐश्वर्याने (मा) मला (गृहस्थाला) (संपृड्कम्) सुंयक्त करा-(ऐश्वर्य द्या) ज्याप्रमाणे तुम्ही दोघे (पाप्मना) अधर्मी पुरुषापासून (विपृचौ) पृथक वा दूर (स्थ:) आहात, त्याप्रमाणे (मा) मला देखील (विपृंत्त्कम्) दूर ठेवा ॥4॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (3)

    Meaning

    I grant wisdom to the learned, collect food for and give strength to you married people, charitably disposed, well-versed in Vedic lore and engaged in various acts of religion. O learned person thou art equipped with the requisites of a ruler and married life. I accept thee full of happiness, for prosperity. This is thy home. I accept thee, most lovely, for destroying foes. United are ye twain, with bliss unite me apart from a wicked soul.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    Men and women of the land, who have collected strength and energy from yajna-ahutis and knowledge from the Vedas, communicate with the intelligent and the inspired people and share with them the common wisdom. For you and the dear members of their community, I have procured ample food and energy. With means and materials for the nation, you are accepted and consecrated in the laws and values of the nation for the honour and prosperity of the people. Loved of the people and favourite of the Lord as you are, I accept and elect you. This nation and this choice now is your haven and home. Most loved and honoured, you are now totally committed and dedicated to Indra, lord of the people, the land and the world. Ruler and the people, remain united for good work. Join me to goodness and prosperity. Stay away from evil, both of you. Keep us away from the evil- minded.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    O containers of devotional bliss, you are invokers of vigour. You convey wisdom to the sage. I take food and vigour from you, who are prosperous. (1) О devotional bliss, you have been duly accepted. I take you pleasing to the resplendent Lord. (3) This is your abode. You, the most pleasing, to the resplendent Lord. (3) You two are united. Unite me with good. You two are separated. Keep me parted from evil. (4)

    Notes

    Grahah, containers (of Soma juice or devotional bliss). Urjahutayah,ऊर्जं ये आह्वयंति, invokers of vigour. Visipriyanam, of the prosperous. Also, of the handleless, or noseless. Samagrabham, | have taken. Samprcau, united. Viprcau, seperated.

    इस भाष्य को एडिट करें

    बंगाली (1)

    विषय

    মনুষ্যৈরাপ্তং বিদ্বাংসং সুপরীক্ষ্য সঙ্গন্তব্য ইত্যুপদিশ্যতে ॥
    মনুষ্য দিগের উচিত যে, আপ্ত বিদ্বানের ভাল প্রকার পরীক্ষা করিয়া সঙ্গ করিবে । এই বিষয় পরবর্ত্তী মন্ত্রে বলা হইয়াছে ॥

    पदार्थ

    পদার্থঃ- হে রাজ প্রজাপুরুষ ! যেমন (অহম্) আমি গৃহস্থ (বিপ্রায়) বুদ্ধিমান পুরুষের সুখ হেতু (মতিম্) বুদ্ধিকে প্রদান করি সেইরূপ তুমিও করিতে থাক (ব্যন্তঃ) যে সকল বিদ্যায় ব্যাপ্ত (ঊর্জাহুতয়ঃ) বল ও জীবন বৃদ্ধি হেতু দানদাতা এবং (গ্রহাঃ) গ্রহণকারী গৃহস্থ লোকগণ আছে, যেমন (তেষাম্) সেই সব (বিশিপ্রিয়াণাম্) বহু প্রকারের ধর্মযুক্ত কর্মে মুখ ও নাসিকা ধারীদিগের (মতিম্) বুদ্ধি (ইষম্) অন্নাদি এবং (ঊর্জম্) পরাক্রমকে (সমগ্রভম্) গ্রহণ করিয়াছি সেইরূপ তুমিও গ্রহণ কর । হে বিদ্বান্ মনুষ্য ! যেমন তুমি (উপয়ামগৃহীতঃ) রাজ্য ও গৃহাশ্রমের সামগ্রী সহ বর্ত্তমান সেইরূপ আমিও হইব । যেমন আমি (ইন্দ্রায়) উত্তম ঐশ্বর্য্য হেতু (জুষ্টম্) প্রসন্ন (ত্বা) তোমাকে (গৃহণামি) গ্রহণ করি সেইরূপ তুমিও আমাকে গ্রহণ কর (তে) তোমার (এষঃ) এই (য়োনিঃ) ঘর । সেই (ইন্দ্রায়) পশুদিগকে নষ্ট করিবার জন্য (জুষ্টতমম্) অত্যন্ত প্রসন্ন (ত্বা) তোমাকে আমি যেমন সে এবং তুমি উভয়ে যুক্ত কর্ম্মে (সংপৃচৌ) সংযুক্ত (স্থঃ) হও সেইরূপ (ভদ্রেণ) সেবনীয় সুখদায়ক ঐশ্বর্য্য দ্বারা (মা) আমাকে (সংপৃঙ্ক্তম্) সংযুক্ত কর, যেমন তুমি (পাপ্মনা) অধর্মী পুরুষ হইতে (বিপৃচৌ) পৃথক (স্থঃ) হও, ইহা হইতে (মা) আমাকেও (বিপৃংক্তম্) পৃথক কর ॥ ৪ ॥

    भावार्थ

    ভাবার্থঃ- এই মন্ত্রে বাচকলুপ্তোপমালঙ্কার আছে । যে রাজা ও প্রজায় গৃহস্থগণ বুদ্ধিমান সন্তান বা বিদ্যার্থীর জন্য বিদ্যা হওয়ার বুদ্ধি স্থাপন করেন, দুষ্ট আচরণ হইতে পৃথক রাখেন, কল্যাণকারক কর্ম্মের সেবন করান এবং দুষ্টসঙ্গ ত্যাগ করাইয়া সৎসঙ্গ করাইয়া থাকেন তাঁহারাই এই লোক ও পরলোকের সুখ প্রাপ্ত হইয়া থাকেন ইহার বিপরীত নহে ॥ ৪ ॥

    मन्त्र (बांग्ला)

    গ্রহা॑ऽঊর্জাহুতয়ো॒ ব্যন্তো॒ বিপ্রা॑য় ম॒তিম্ । তেষাং॒ বিশি॑প্রিয়াণাং বো॒ऽহমিষ॒মূর্জ॒ꣳ সম॑গ্রভমুপয়া॒মগৃ॑হীতো॒ऽসীন্দ্রা॑য় ত্বা॒ জুষ্টং॑ গৃহ্ণাম্যে॒ষ তে॒ য়োনি॒রিন্দ্রা॑য় ত্বা॒ জুষ্ট॑তমম্ । স॒ম্পৃচৌ॑ স্থঃ॒ সং মা॑ ভ॒দ্রেণ॑ পৃঙ্ক্তং বি॒পৃচৌ॑ স্থো॒ বি মা॑ পা॒প্মনা॑ পৃঙ্ক্তম্ ॥ ৪ ॥

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    গ্রহা ইত্যস্য বৃহস্পতির্ঋষিঃ । রাজধর্মরাজাদয়ো দেবতাঃ । ভুরিক্কৃতিশ্ছন্দঃ । নিষাদঃ স্বরঃ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top