पदार्थः -
प्रथमः—नृपतिपरः। (वाणीः) वाण्यः, प्रजानां वाचः (त्रिपृष्ठम्) त्रीणि पृष्ठानि यस्य तम्—विशः एकं पृष्ठम्, सभासमिती द्वितीयं पृष्ठम्, सेना तृतीयं पृष्ठम्। [स विशोऽनुव्यचलत्, तं सभा च समितिश्च सेना च। (अथ० १५।९।१, २) इति वचनात्।] (वृषणम्) बलवन्तं सुखवर्षकं वा, (वयोधाम्) वयसः अन्नस्य धातारं प्रदातारम्। [वयः इत्यन्ननाम। निरु० ६।४।] (अङ्गोषिणम्) सर्वेषु राज्याङ्गेषु कृतनिवासम्। [अङ्गपूर्वाद् वसतेरिन् प्रत्ययः धातोः सम्प्रसारणं च। ‘स्वाम्यमात्यसुहृत्कोशराष्ट्रदुर्गबलानि च राज्याङ्गानि’ इत्यमरः (२।८।१८)।] एतादृशं सोमं नृपतिम् (अभि अवावशन्त) अभि स्तुवन्ति। [वाशृ शब्दे, यङ्लुगन्ताल्लङ्। ‘वावशानः वष्टेर्वा वाश्यतेर्वा’ इति निरुक्तम् (५।१)] (वना) वनानि अरण्यानि (वसानः) आच्छादयन् (वरुणः न) अग्निरिव। [त्वम॑ग्ने॒ वरु॑णो॒ जाय॑से॒। ऋ० ५।३।१ इति श्रुतेः। ‘यो वै वरुणः सोऽग्निः’ इति च ब्राह्मणम्। (श० ५।२।४।१३)।] (वना) वनानि तेजांसि। [वनमिति रश्मिनाम। निघं० १।५।] (वसानः) धारयन् स सोमो नृपतिः (सिन्धुः) समुद्र इव इति लुप्तोपमम् (रत्नधाः) रत्नाकरः सन् (वार्याणि) वरणीयानि रत्नानि रमणीयानि ऐश्वर्याणि (वि दयते) विशेषेण प्रजाभ्यो ददाति ॥ द्वितीयः—जीवात्मपरः। (त्रिपृष्ठम्) त्रीणि पृष्ठानि ज्ञानकर्मोपासनारूपाणि यस्य तम्, (वृषणम्) बलिनम्, बलवर्षकं वा, (वयोधाम्) वयसः आयुष धारयितारम्, (अङ्गोषिणम्) ईशस्तोमवन्तं सोमं जीवात्मानम्। [आङ्गूषः स्तोमः आघोषः इति यास्कः (निरु० ५।११)] (वाणीः) वेदवाचः (अभि अवावशन्त) स्तुवन्ति, महत्तां वर्णयन्तीत्यर्थः—सू॒रिर॑सि वर्चो॒धा अ॑सि तनूपानो॑ऽसि। आ॒प्नुहि श्रेयां॑समति॑ समं क्रा॒म ॥ अथ० २।११।४ इत्यादिभिरुत्साहप्रदैर्वचोभिरुद्बोधयन्तीत्यर्थः। (वरुणः न) सूर्य इव (वना) तेजांसि (वसानः) धारयन्, (सिन्धुः) रत्नाकरः इव (रत्नधा) रमणीयानां सद्गुणरत्नानां धारयिता स सोमः जीवात्मा (वार्याणि) वारयितव्यानि विघ्नादीनि (विदयते) विशेषेण हिनस्ति ॥१॥ अत्र श्लेषः श्लिष्टोपमा लुप्तोपमा चालङ्कारः ॥१॥

भावार्थः - यो राजा प्रजा अनुरञ्जयति प्रजा अपि तस्य गुणान् गायन्ति। तथैव यो देहधारी जीवात्मा स्वशक्तिं परिचित्य स्वकीयतेजोभिः सर्वानान्तरान् बाह्यांश्च विघ्नानुन्मूलयन्ति स सर्वत्र विजयते ॥१॥

इस भाष्य को एडिट करें