पदार्थः -
हे (वज्रिन्) वज्रधर इव सर्वेषां सूर्यचन्द्रपर्जन्यादीनां यथानियमं संचालयितः (इन्द्र) महामहिम परमेश्वर ! (यत्) यदि (ते) तव, त्वद्रचिता इत्यर्थः (द्यावः) द्युलोकाः (शतम्) शतसंख्यकाः, (उत) अपि च (भूमीः) भूमयः। भूमि शब्दाज्जसि भूमयः इति प्राप्ते पूर्वसवर्णदीर्घः। (शतम्) शतसंख्यकाः (स्युः) भवेयुः, किं च (सूर्याः) आदित्याः (सहस्रम्) सहस्रसंख्यकाः स्युः, तथापि (त्वा) त्वाम् (न) नैव (अनु२) अन्वश्नुवते, (न) नैव (रोदसी) रोदस्योः द्यावापृथिव्योर्मध्ये। सप्तमीद्विवचने ‘सुपां सुलुक्०’ अ० ७।१।३९ इति पूर्वसवर्णदीर्घादेशः। (जातम्) उत्पन्नं वायुपर्जन्यगिरिनिर्झरसरित्सागरादिकं सर्वमपि (अष्ट) आष्ट, महिम्ना त्वाम् अश्नुते। अशू व्याप्तौ धातोर्लडर्थे लुङि अनिट्पक्षे छन्दसि आडागमाभावे प्रथमपुरुषैकवचने रूपम्। तव महिमा सर्वातिशायी वर्तत इति भावः। ऋषिरप्याह—ज्यायान् पृथिव्या ज्यायानन्तरिक्षाद् ज्यायान् दिवो ज्यायानेभ्यो लोकेभ्यः। छा० उ० ३।१४।३ इति ॥६॥ अत्र द्युभूमिसूर्याणां शतसहस्रसंख्याऽसम्बन्धेऽपि तत्सम्बन्धवर्णनाद् असम्बन्धे सम्बन्धरूपोऽतिशयोक्तिरलङ्कारः।३ किञ्च, उपमानेभ्य उपमेयस्याधिक्यवर्णनाद् व्यतिरेकोऽपि४। ‘शतं, शतं’ इत्यत्र च लाटानुप्रासः ॥६॥

भावार्थः - उषाः सूर्यश्चन्द्रस्तारका भूमिर्नद्यः पर्वताः समुद्रा वृक्षा वनस्पतयोऽहोरात्रा ऋतवः संवत्सरः सर्वाण्येतानि शत-सहस्र-लक्षसंख्यान्यपि भूत्वा परमेश्वरस्य महिमानं नाप्तुं शक्नुवन्ति ॥६॥

इस भाष्य को एडिट करें