पदार्थः -
हे (नृतो) पृथिव्यादिलोकानां नर्तयितः (इन्द्र) जगदीश्वर ! (तव) त्वदीयम् (त्यत्) तत् प्रसिद्धम् (नर्यम्) नराणां हितकरम्, (प्रथमम्) श्रेष्ठम्, (पूर्व्यम्) पूर्वकालादागतम् (दिवि कृतम्) आकाशे विहितम् (अपः) कर्म। अपस् इति कर्मनाम। निघं० २।१। (प्रवाच्यम्) प्रशंसनीयम् अस्ति, (यः) यस्त्वम् (देवस्य) प्रकाशकस्य सूर्यस्य (शवसा) बलेन असु असुं प्राणम्। असु शब्दात् ‘सुपां सुलुक्०। अ० ७।१।३९’ इति विभक्तेर्लुक्। (रिणन्) प्रवर्तयन्, प्रवर्तयितुमिच्छन्नित्यर्थः, (अपः) अन्तरिक्षस्थान्युदकानि, (प्रारिणाः) वर्षणेन अधः प्रगमयसि। रिणातिः गतिकर्मा। निघं० २।१४। किञ्च (विश्वम्) समस्तम् (अदेवम्) अप्रकाशनिमित्तम् भौतिकं मानसं चान्धकारम् (ओजसा) बलेन (अभिभुवः) अभिभवसि। अथ परोक्षकृतमाह। (शतक्रतुः) अनन्तप्रज्ञः अनन्तकर्मा च स इन्द्रः परमेश्वरः (ऊर्जम्) बलं प्राणं च (विदेत्) लम्भयतु, (इषम्) इच्छासिद्धिम् (विदेत्) लम्भयतु ॥१०॥२ अत्र ‘रिणा, रिण’, ‘देव, देव’, ‘विदेदू, विदेदि’ इत्यत्र छेकानुप्रासोऽलङ्कारः ॥१०॥

भावार्थः - परमेश्वर एव सूर्यद्वारा पृथिव्यादीन् लोकान् नर्तयन् सूर्यं परितः स्वधुरि च परिक्रमयति। स एव यथाऽन्तरिक्षेऽवरुद्धा अपो वर्षति तथैवात्मलोकेऽवरुद्धा आनन्दधारा मनोभूमौ प्रवाहयति। स एव महत् तमोऽवदीर्य यथा भौतिकं प्रकाशं जनयति तथैव मनोभूमौ व्याप्तं तमोजालं विच्छिद्यात्मप्रकाशं प्रकटयति ॥१०॥ अत्रेन्द्रसूर्यपवमानहरिसवित्रग्निविष्णुनामभिः परमेश्वरादेर्गुणकर्म- वर्णनाद् विश्वेषां देवानां मरुतां चाह्वानादेतद्दशत्यर्थस्य पूर्वदशत्यर्थेन संगतिरस्तीति वेद्यम् ॥ इति पञ्चमे प्रपाठके द्वितीयार्द्धे तृतीया दशतिः ॥ इति चतुर्थेऽध्याये द्वादशः खण्डः ॥ समाप्तश्चायं चतुर्थाध्यायः ॥ इति बरेलीमण्डलान्तर्गतफरीदपुरवास्तव्य श्रीमद् गोपालरामभगवती- देवीतनयेन हरिद्वारीयगुरुकुलकांगड़ीविश्वविद्यालयेऽधीतविद्येन विद्यामार्तण्डेनाचार्यरामनाथवेदालङ्कारेण महर्षिदयानन्द- सरस्वतीस्वामिकृतवेदभाष्यशैलीमनुसृत्य विरचितेसंस्कृतार्यभाषाभ्यां समन्विते सुप्रमाणयुक्ते सामवेद-भाष्ये ऐन्द्रं काण्डं पर्व वा समाप्तिमगात् ॥

इस भाष्य को एडिट करें