ऋग्वेद - मण्डल 10/ सूक्त 8/ मन्त्र 2
ऋषिः - त्रिशिरास्त्वाष्ट्रः
देवता - अग्निः
छन्दः - विराट्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
मु॒मोद॒ गर्भो॑ वृष॒भः क॒कुद्मा॑नस्रे॒मा व॒त्सः शिमी॑वाँ अरावीत् । स दे॒वता॒त्युद्य॑तानि कृ॒ण्वन्त्स्वेषु॒ क्षये॑षु प्रथ॒मो जि॑गाति ॥
स्वर सहित पद पाठमु॒मोद॑ । गर्भः॑ । वृ॒ष॒भः । क॒कुत्ऽमा॑न् । अ॒स्रे॒मा । व॒त्सः । शिमी॑ऽवान् । अ॒रा॒वी॒त् । सः । दे॒वऽता॑ति । उत्ऽय॑तानि । कृ॒ण्वन् । स्वेषु॑ । क्षये॑षु । प्र॒थ॒मः । जि॒गा॒ति॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
मुमोद गर्भो वृषभः ककुद्मानस्रेमा वत्सः शिमीवाँ अरावीत् । स देवतात्युद्यतानि कृण्वन्त्स्वेषु क्षयेषु प्रथमो जिगाति ॥
स्वर रहित पद पाठमुमोद । गर्भः । वृषभः । ककुत्ऽमान् । अस्रेमा । वत्सः । शिमीऽवान् । अरावीत् । सः । देवऽताति । उत्ऽयतानि । कृण्वन् । स्वेषु । क्षयेषु । प्रथमः । जिगाति ॥ १०.८.२
ऋग्वेद - मण्डल » 10; सूक्त » 8; मन्त्र » 2
अष्टक » 7; अध्याय » 6; वर्ग » 3; मन्त्र » 2
अष्टक » 7; अध्याय » 6; वर्ग » 3; मन्त्र » 2
विषय - सब से प्रथम स्थान में
पदार्थ -
गत मन्त्र में वर्णित 'त्रिशिराः' (मुमोद) = आनन्द को प्राप्त करता है, आनन्दमय स्वभाव वाला होता है । (गर्भः) = प्रभु को अपने अन्दर धारण करनेवाला होता है। (वृषभः) = शक्तिशाली होता है, (ककुद्मान्) = शिखर वाला, अर्थात् शरीर, मन व मस्तिष्क की उन्नति के दृष्टिकोण से उन्नत हुआ- हुआ 'त्रिशिरा: ' अथवा सायण के शब्दों में 'उन्नततेजस्क: 'अत्यन्त तेजस्वी होता है। (अस्त्रेमा) [praiseworthy=प्रशंसनीय] = इसके जीवन में कोई अप्रशस्त आचरण नहीं होता। (वत्सः) = यह प्रभु का प्रिय होता है, अथवा 'वदति' प्रभु के नामों का उच्चारण करता है। और (शिमीवान्) = शान्त भाव से उत्तम कर्मों को करनेवाला होता है। कर्मों में लगाहुआ (अरावीत्) = प्रभु का स्मरण करता है, प्रभु के नामों का जप करता है। प्रभु नाम स्मरण करता हुआ (स) = वह (देवताति) = दिव्यगुणों के विस्तार वाले यज्ञों में (उद्यतानि कृण्वन्) = उत्साहयुक्त कर्मों को करता हुआ (स्वेषु क्षयेषु) = अपने घरों में (प्रथमः) = सर्वोन्नत स्थिति में जिगाति पहुँचता है। मनुष्य का आदर्श यही होना चाहिए कि 'अति समं क्राम' मैं बराबर वालों से आगे लाँघ जाऊँ। आगे बढ़ता हुआ प्रथम स्थान में पहुँच पाऊँ ।
भावार्थ - भावार्थ - प्रभुस्मरण पूर्वक कर्म करते हुए हम निरन्तर आगे बढ़े। कर्ममय जीवनवाले होकर आनन्दित हों ।
इस भाष्य को एडिट करें