ऋग्वेद - मण्डल 2/ सूक्त 11/ मन्त्र 19
सने॑म॒ ये त॑ ऊ॒तिभि॒स्तर॑न्तो॒ विश्वाः॒ स्पृध॒ आर्ये॑ण॒ दस्यू॑न्। अ॒स्मभ्यं॒ तत्त्वा॒ष्ट्रं वि॒श्वरू॑प॒मर॑न्धयः सा॒ख्यस्य॑ त्रि॒ताय॑॥
स्वर सहित पद पाठसने॑म । ये । ते॒ । ऊ॒तिऽभिः॑ । तर॑न्तः । विश्वाः॑ । स्पृधः॑ । आर्ये॑ण । दस्यू॑न् । अ॒स्मभ्य॑म् । तत् । त्वा॒ष्ट्रम् । वि॒श्वऽरू॑पम् । अर॑न्धयः । सा॒ख्यस्य॑ । त्रि॒ताय॑ ॥
स्वर रहित मन्त्र
सनेम ये त ऊतिभिस्तरन्तो विश्वाः स्पृध आर्येण दस्यून्। अस्मभ्यं तत्त्वाष्ट्रं विश्वरूपमरन्धयः साख्यस्य त्रिताय॥
स्वर रहित पद पाठसनेम। ये। ते। ऊतिऽभिः। तरन्तः। विश्वाः। स्पृधः। आर्येण। दस्यून्। अस्मभ्यम्। तत्। त्वाष्ट्रम्। विश्वऽरूपम्। अरन्धयः। साख्यस्य। त्रिताय॥
ऋग्वेद - मण्डल » 2; सूक्त » 11; मन्त्र » 19
अष्टक » 2; अध्याय » 6; वर्ग » 6; मन्त्र » 4
अष्टक » 2; अध्याय » 6; वर्ग » 6; मन्त्र » 4
विषय - ऐश्वर्यवान् राजा, सेनापति का वर्णन, उसके मेघ और सूर्यवत् कर्त्तव्य ।
भावार्थ -
( ये ) जो पुरुष ( ते ) तेरे ( ऊतिभिः ) रक्षा आदि साधनों से ( विश्वाः स्पृधः ) समस्त स्पर्धा करने ललकारने वाली शत्रु सेनाओं और ( दस्यून् ) दुष्ट पुरुषों को ( तरन्तः ) पार करते हुए विनाश करते हैं हम उनको ( सनेम ) प्राप्त करें और सूर्य जिस प्रकार ( त्वाष्ट्रं विश्वरूपं ) अपना तेजस्वी प्रकाश प्रकट करता है हे राजन् ! तु ( अस्मभ्यम् ) हमारे उपकार के लिये ( त्रिताय ) तीनों पुरुषार्थों के प्राप्त करनेवाले पुरुष के लिये ( साख्यस्य ) सखिभाव या मित्रता के कारण हमें ( तत् ) वह उत्तम ( त्वाष्ट्रम् विश्वरूपम् ) शिल्पि लोगों से प्राप्त होने योग्य सब प्रकार के रुचिकर रूप ( अरन्धयः ) हमें प्राप्त करा । (२) विद्वान् गुरु पक्ष में—( विश्वाःस्पृधः ) जो समस्त तृष्णाओं और (दस्यून्) दुष्ट नाशकारी भावों को तरते हैं हम उनको प्राप्त करें । वह गुरु या प्रभु हमारे लिये ( त्वाष्ट्रं विश्वरूपं ) उस जगन्निर्माता का ही मन, वचन, कर्म तीनों को वश करनेवाले शिष्य के प्रेम भाव के कारण परमेश्वरीय, सर्व देवमयरूप का उपदेश करें ।
टिप्पणी -
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - गृत्समद ऋषि: ॥ इन्द्रो देवता ॥ छन्दः– १, ८, १०, १३, १०, २० पङ्क्तिः। २,९ भुरिक् पङ्क्तिः । ३, ४, ११, १२, १४, १८ निचृत् पङ्क्तिः । ७ विराट् पङ्क्तिः । ५, १६, १७ स्वराड् बृहती भुरिक् बृहती १५ बृहती । २१ त्रिष्टुप ॥ एकविंशर्चं सूक्तम् ॥
इस भाष्य को एडिट करें