ऋग्वेद - मण्डल 6/ सूक्त 48/ मन्त्र 22
ऋषिः - शंयुर्बार्हस्पत्यः
देवता - पृश्निर्वा भूमी वा
छन्दः - अनुष्टुप्
स्वरः - गान्धारः
स॒कृद्ध॒ द्यौर॑जायत स॒कृद्भूमि॑रजायत। पृश्न्या॑ दु॒ग्धं स॒कृत्पय॒स्तद॒न्यो नानु॑ जायते ॥२२॥
स्वर सहित पद पाठस॒कृत् । ह॒ । द्यौः । अ॒जा॒य॒त॒ । स॒कृत् । भूमिः॑ । अ॒जा॒य॒त॒ । पृश्न्याः॑ । दु॒ग्धम् । स॒कृत् । पयः॑ । तत् । अ॒न्यः । न । अनु॑ । जा॒य॒ते॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
सकृद्ध द्यौरजायत सकृद्भूमिरजायत। पृश्न्या दुग्धं सकृत्पयस्तदन्यो नानु जायते ॥२२॥
स्वर रहित पद पाठसकृत्। ह। द्यौः। अजायत। सकृत्। भूमिः। अजायत। पृश्न्याः। दुग्धम्। सकृत्। पयः। तत्। अन्यः। न। अनु। जायते ॥२२॥
ऋग्वेद - मण्डल » 6; सूक्त » 48; मन्त्र » 22
अष्टक » 4; अध्याय » 8; वर्ग » 4; मन्त्र » 6
अष्टक » 4; अध्याय » 8; वर्ग » 4; मन्त्र » 6
विषय - सूर्य भूमिवत् राजा प्रजा ।
भावार्थ -
हे विद्वान् पुरुषो ! ( द्यौः सकृत् अजायत् ) सूर्य जिस प्रकार एक बार ही उत्पन्न होता है, ( भूमिः सकृत् अजायत्) और भूमि भी एक ही वार उत्पन्न होती है । (पृश्न्या: दुग्धं पयः सकृत् ) भूमि से दोहन करने योग्य अन्न तथा अन्तरिक्ष से दोहन करने योग्य वृष्टि का जल भी वर्ष में एक ही बार होता है । ( अन्यः ) दूसरा जो होता भी है वह ( न अनु जायते ) उसके समान नहीं पैदा होता । उससे न्यून गुण वाला ही होता है, उसी प्रकार तेजस्वी पुरुष एक ही वार अभिषिक्त हो, भूमि भी उसको एक वार ही वरले । इति चतुर्थो वर्गः ॥
टिप्पणी -
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - शंयुर्बार्हस्पत्य ऋषिः। तृणपाणिकं पृश्निसूक्तं ॥ १–१० अग्निः। ११, १२, २०, २१ मरुतः । १३ – १५ मरुतो लिंगोत्का देवता वा । १६ – १९ पूषा । २२ पृश्निर्धावाभूमी वा देवताः ॥ छन्दः – १, ४, ४, १४ बृहती । ३,१९ विराड्बृहती । १०, १२, १७ भुरिग्बृहती । २ आर्ची जगती। १५ निचृदतिजगती । ६, २१ त्रिष्टुप् । ७ निचृत् त्रिष्टुप् । ८ भुरिक् त्रिष्टुप् । ६ भुरिग् नुष्टुप् । २० स्वरराडनुष्टुप् । २२ अनुष्टुप् । ११, १६ उष्णिक् । १३, १८ निचृदुष्णिक् ।। द्वाविंशत्यृचं सूक्तम् ॥
इस भाष्य को एडिट करें