ऋग्वेद - मण्डल 7/ सूक्त 99/ मन्त्र 4
ऋषिः - वसिष्ठः
देवता - इन्द्राविष्णू
छन्दः - निचृत्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
उ॒रुं य॒ज्ञाय॑ चक्रथुरु लो॒कं ज॒नय॑न्ता॒ सूर्य॑मु॒षास॑म॒ग्निम् । दास॑स्य चिद्वृषशि॒प्रस्य॑ मा॒या ज॒घ्नथु॑र्नरा पृत॒नाज्ये॑षु ॥
स्वर सहित पद पाठउ॒रुम् । य॒ज्ञाय॑ । च॒क्र॒थुः॒ । ऊँ॒ इति॑ । लो॒कम् । ज॒नय॑न्ता । सूर्य॑म् । उ॒षस॑म् । अ॒ग्निम् । दास॑स्य । चि॒त् । वृ॒ष॒ऽशि॒प्रस्य॑ । मा॒याः । ज॒घ्नथुः॑ । न॒रा॒ । पृ॒त॒नाज्ये॑षु ॥
स्वर रहित मन्त्र
उरुं यज्ञाय चक्रथुरु लोकं जनयन्ता सूर्यमुषासमग्निम् । दासस्य चिद्वृषशिप्रस्य माया जघ्नथुर्नरा पृतनाज्येषु ॥
स्वर रहित पद पाठउरुम् । यज्ञाय । चक्रथुः । ऊँ इति । लोकम् । जनयन्ता । सूर्यम् । उषसम् । अग्निम् । दासस्य । चित् । वृषऽशिप्रस्य । मायाः । जघ्नथुः । नरा । पृतनाज्येषु ॥ ७.९९.४
ऋग्वेद - मण्डल » 7; सूक्त » 99; मन्त्र » 4
अष्टक » 5; अध्याय » 6; वर्ग » 24; मन्त्र » 4
अष्टक » 5; अध्याय » 6; वर्ग » 24; मन्त्र » 4
विषय - इन्द्र, विष्णु, विद्युत् पवनवत् स्त्री पुरुषों के कर्तव्य ।
भावार्थ -
हे ( नरा ) नायको ! हे स्त्री पुरुषो ! हे ( इन्द्र-विष्णू ) विद्युत् विविध जल-धारा को वर्षाने हारे सूर्य वा पवन के समान लोकोपकारक जनो ! जिस प्रकार विद्युत् तथा मेघ का वर्षाने वाले तुम दोनों मिलकर ( सूर्यम् ) सूर्य, ( उषासम् ) और उसकी दग्ध करने वाली ताप शक्ति और अग्नि तत्व को ( जनयन्ता ) उत्पन्न करते हुए ( यज्ञाय ) 'यज्ञ' अर्थात् तत्वों के परस्पर मिलने के लिये, ( उरुं लोकं चक्रथुः ) विशाल स्थान अन्तरिक्ष को उपयोगी बनाते हैं और ( वृषशिप्रस्य दासस्य ) बर्षते मेघ के स्वरूप वाले जलप्रद मेघ की ( मायाः ) नाना रचनाओं को ( पृतनाज्येषु ) जलों के निमित्त आघात करते हैं उसी प्रकार आप दोनों, ( सूर्यम् ) सूर्य के समान तेजस्वी और ( उषासम् ) उषा के समान कान्तियुक्त विदुषी और ( अग्निम् ) अग्नि के समान ज्ञानप्रकाशक विद्वान् को प्रकट करते हुए ( यज्ञाय ) परस्पर दान प्रतिदान, सोमजन, सत्संगादि के लिये ( उरुं लोकं चक्रथुः उ ) विशाल स्थान, भवन गृहादि बनाओ। और ( पृतनाज्येषु ) संग्रामों में ( वृष-शिप्रस्य ) बलवान् प्रमुख नेता वाले ( दासस्य ) प्रजानाशक शत्रु जन की ( मायाः ) सब कुटिल चालों का ( जघ्नथुः ) नाश करो ।
टिप्पणी -
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - वसिष्ठ ऋषिः॥ १—३, ७ विष्णुः। ४—६ इन्द्राविष्णु देवते॥ छन्दः—१, ६ विराट् त्रिष्टुप्। २, ३ त्रिष्टुप्। ४, ५, ७ निचृत् त्रिष्टुप्॥ सप्तर्चं सूक्तम्॥
इस भाष्य को एडिट करें