ऋग्वेद - मण्डल 8/ सूक्त 56/ मन्त्र 2
ऋषिः - पृषध्रः काण्वः
देवता - प्रस्कण्वस्य दानस्तुतिः
छन्दः - गायत्री
स्वरः - षड्जः
दश॒ मह्यं॑ पौतक्र॒तः स॒हस्रा॒ दस्य॑वे॒ वृक॑: । नित्या॑द्रा॒यो अ॑मंहत ॥
स्वर सहित पद पाठदश॑ । मह्य॑म् । पौ॒त॒ऽक्र॒तः । स॒हस्रा॑ । दस्य॑वे । वृकः॑ । नित्या॑त् । रा॒यः । अ॒मं॒ह॒त॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
दश मह्यं पौतक्रतः सहस्रा दस्यवे वृक: । नित्याद्रायो अमंहत ॥
स्वर रहित पद पाठदश । मह्यम् । पौतऽक्रतः । सहस्रा । दस्यवे । वृकः । नित्यात् । रायः । अमंहत ॥ ८.५६.२
ऋग्वेद - मण्डल » 8; सूक्त » 56; मन्त्र » 2
अष्टक » 6; अध्याय » 4; वर्ग » 27; मन्त्र » 2
अष्टक » 6; अध्याय » 4; वर्ग » 27; मन्त्र » 2
विषय - वेदज्ञान का दाता प्रभु।
भावार्थ -
( दस्यवे वृकः ) दस्यु सत्-कर्मों के नाशकारी दुष्ट पुरुष को नाश करने या दूर करने के लिये जिस प्रकार 'वृक' के समान कठोर स्वभाव वाला, बलवान् शस्त्रधारी पुरुष ही समर्थ होता है उसी प्रकार आत्मा की शक्तियों के नाशकारी काम, क्रोध, लोभ, मोहादि भीतरी चोर डाकुओं को नाश करनेवाला ज्ञान का प्रकाशक सूर्यवत् तेजस्वी, ( पौतक्रतः ) पवित्र ज्ञान और पवित्र कर्म करने वाला वह प्रभु ( मह्यं ) मुझे ( नित्याद् ) नित्य, सनातन ज्ञान-कोश वेद से ( दशसहस्रा वयः ) दस सहस्र मन्त्र रूप धन, ( अमंहत ) प्रदान करता है। इसी प्रकार आचार्य भी शिष्य के अज्ञान दूर करने वाला हो और वह नित्य वेद के दस सहस्र ऋचाओं का ज्ञान प्रदान करे।
टिप्पणी -
वृकश्चन्द्रमा भवति, विवृतज्योतिष्को वा, विकृतज्योतिषको वा, विक्रान्तज्योतिको वा। आदित्योपि वृक उच्यते यदा वृङ्कते। श्वापि वृक उच्यते विकर्त्तनात्। निरु० ५। ४॥ १॥ वृको लाड्गलो भवति विकर्त्तनात्। निरु० ६। ५। ३॥ अत्र दस्युपक्षे विकर्त्तनात् वृकः। आदित्यपक्षे विद्वत्पक्षे ईश्वरपक्षे च विकृतज्योतिष्को विक्रान्तज्योतिष्कोः यदावृङ्कते इति वृक। इति विवेकः।
दस्युः—दस्युर्दस्यतेः क्षयार्थात् उपपदस्यन्त्यरिमनसा, उपदासयति कर्माणि।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - पृषध्रः काण्व ऋषिः॥ १—४ प्रस्कण्वस्य दानस्तुतिः। ५ अग्निसूर्यौ देवते॥ छन्दः—१,३,४ विराड् गायत्री। २ गायत्री। ५ निचृत् पंक्तिः॥ पञ्चर्चं सूक्तम्॥
इस भाष्य को एडिट करें