ऋग्वेद - मण्डल 4/ सूक्त 12/ मन्त्र 2
इ॒ध्मं यस्ते॑ ज॒भर॑च्छश्रमा॒णो म॒हो अ॑ग्ने॒ अनी॑क॒मा स॑प॒र्यन्। स इ॑धा॒नः प्रति॑ दो॒षामु॒षासं॒ पुष्य॑न्र॒यिं स॑चते॒ घ्नन्न॒मित्रा॑न् ॥२॥
स्वर सहित पद पाठइ॒ध्मम् । यः । ते॒ । ज॒भर॑त् । श॒श्र॒मा॒णः । म॒हः । अ॒ग्ने॒ । अनी॑कम् । आ । स॒प॒र्यन् । सः । इ॒धा॒नः । प्रति॑ । दो॒षाम् । उ॒षस॑म् । पुष्य॑न् । र॒यिम् । स॒च॒ते॒ । घ्नन् । अ॒मित्रा॑न् ॥
स्वर रहित मन्त्र
इध्मं यस्ते जभरच्छश्रमाणो महो अग्ने अनीकमा सपर्यन्। स इधानः प्रति दोषामुषासं पुष्यन्रयिं सचते घ्नन्नमित्रान् ॥२॥
स्वर रहित पद पाठइध्मम्। यः। ते। जभरत्। शश्रमाणः। महः। अग्ने। अनीकम्। आ। सपर्यन्। सः। इधानः। प्रति। दोषाम्। उषसम्। पुष्यन्। रयिम्। सचते। घ्नन्। अमित्रान् ॥२॥
ऋग्वेद - मण्डल » 4; सूक्त » 12; मन्त्र » 2
अष्टक » 3; अध्याय » 5; वर्ग » 12; मन्त्र » 2
अष्टक » 3; अध्याय » 5; वर्ग » 12; मन्त्र » 2
विषय - प्रातः सायं अग्निहोत्र ।
भावार्थ -
हे (अग्ने) अग्नि के तुल्य तेजस्विन् ! (यः) जो पुरुष (शश्रमाणः) खूब परिश्रम करता हुआ (इध्मं जभरत्) अग्निहोत्र के निमित्त यज्ञ काष्ठ लाने के समान ही (ते) तेरे लिये (इध्मं) देदीप्यमान (अनीकम्) तेज वा सैन्य की (सपर्यन्) सेवा करता हुआ (जभरत्) उसे प्राप्त हो, पुष्ट करे (सः) वह (प्रति दोषाम् प्रति उषासम्) प्रति सायंकाल और प्रत्येक रात्रिकाल (इधानः) प्रदीप्त करता हुआ (पुष्यन्) स्वयं पुष्ट होता हुआ और (अमित्रान्) शत्रुओं को नाश करता हुआ (रयिं सचते) ऐश्वर्य को प्राप्त करता है। प्रातः सायं अग्निहोत्र करने का यहां स्पष्ट विधान है । उससे ‘रयिं’ अर्थात् देह की कान्ति और ‘अमित्र’ अर्थात् द्वेष भावों का नाश होता है । पूर्व मन्त्र में तीन वार आहुति से तीन वार का अभिप्राय तीन वार अग्निहोत्र नहीं है । प्रत्युत दो वार अग्निहोत्र तीसरी वार बलिवैश्वदेव मात्र है ।
टिप्पणी -
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - वामदेव ऋषिः ॥ अग्निर्देवता ॥ छन्दः— १, ५ निचृत्त्रिष्टुप् । २ त्रिष्टुप् । ३,४ भुरिक् पंक्तिः । ६ पंक्तिः ॥ षडृचं सूक्तम् ॥
इस भाष्य को एडिट करें