ऋग्वेद - मण्डल 1/ सूक्त 20/ मन्त्र 3
तक्ष॒न्नास॑त्याभ्यां॒ परि॑ज्मानं सु॒खं रथ॑म्। तक्ष॑न्धे॒नुं स॑ब॒र्दुघा॑म्॥
स्वर सहित पद पाठतक्ष॑न् । नास॑त्याभ्याम् । परि॑ऽज्मानम् । सु॒ऽखम् । रथ॑म् । तक्ष॑न् । धे॒नुम् । स॒बः॒ऽदुघा॑म् ॥
स्वर रहित मन्त्र
तक्षन्नासत्याभ्यां परिज्मानं सुखं रथम्। तक्षन्धेनुं सबर्दुघाम्॥
स्वर रहित पद पाठतक्षन्। नासत्याभ्याम्। परिऽज्मानम्। सुऽखम्। रथम्। तक्षन्। धेनुम्। सबःऽदुघाम्॥
ऋग्वेद - मण्डल » 1; सूक्त » 20; मन्त्र » 3
अष्टक » 1; अध्याय » 2; वर्ग » 1; मन्त्र » 3
Acknowledgment
अष्टक » 1; अध्याय » 2; वर्ग » 1; मन्त्र » 3
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
ते केन किं साधयेयुरित्युपदिश्यते।
अन्वयः
ये मेधाविनो नासत्याभ्याम्परिज्मानं सुखं रथं तक्षन् रचयन्ति ते सबर्दुघां धेनुं तक्षन् विकाशयन्ति॥३॥
पदार्थः
(तक्षन्) छेदनादिना रचयन्ति। अत्र लडर्थे लङडभावश्च। (नासत्याभ्याम्) नित्याभ्यामग्निजलाभ्याम् (परिज्मानम्) परितः सर्वतोऽजन्ति मार्गं येन तम्। अयं परिपूर्वकाद् ‘अज’धातोः श्वन्नुक्षन्० इत्यादिना निपातितः (सुखम्) शोभनं खं विस्तृतमन्तरिक्षं स्थित्यर्थं यस्मिंस्तम् (रथम्) रमन्ते क्रीडन्ति येन तं विमानादियानसमूहम् (तक्षन्) सूक्ष्मं कुर्वन्ति। अत्र लडर्थे लङडभावश्च। (धेनुम्) उपदेशश्रवणलक्षणां वाचम्। धेनुरिति वाङ्नामसु पठितम्। (निघं०१.११) (सबर्दुघाम्) बर्बति येन ज्ञानेन तद्वः, समानं बर्दोग्धि प्रपूरयति यया ताम्। अत्र बर्ब गतौ इत्यस्माद्धातोः कृतो बहुलम् इति करणे क्विप्। राल्लोप इति बकारलोपः। समानस्य छन्दः० अनेन समानस्य सकारादेशः। ततः दुहः कप् घश्च। (अष्टा०३.२.७०) इति दुहः कप् प्रत्ययो हस्य स्थाने घादेशश्च॥३॥
भावार्थः
यैर्मनुष्यैः सोपवेदान् वेदानधीत्य तज्जन्यविज्ञानेनाग्न्यादिपदार्थानां गुणान् विदित्वा कलायन्त्रयुक्तेषु यानेषु तान् याजयित्वा विमानादीनि साध्यन्ते ते नैव कदाचिद् दुःखदारिद्र्ये प्रपश्यन्तीति॥३॥
हिन्दी (4)
विषय
वे उक्त विद्वान् किससे क्या-क्या सिद्ध करें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है-
पदार्थ
जो बुद्धिमान् विद्वान् लोग (नासत्याभ्याम्) अग्नि और जल से (परिज्मानम्) जिससे सब जगह में जाना-आना बने उस (सुखम्) सुशोभित विस्तारवाले (रथम्) विमान आदि रथ को (तक्षन्) क्रिया से बनाते हैं, वे (सबर्दुघाम्) सब ज्ञान को पूर्ण करनेवाली (धेनुम्) वाणी को (तक्षन्) सूक्ष्म करते हुए धीरज से प्रकाशित करते हैं॥३॥
भावार्थ
जो मनुष्य अङ्ग, उपाङ्ग और उपवेदों के साथ वेदों को पढ़कर उनसे प्राप्त हुए विज्ञान से अग्नि आदि पदार्थों के गुणों को जानकर कलायन्त्रों से सिद्ध होनेवाले विमान आदि रथों में संयुक्त करके उनको सिद्ध किया करते हैं, वे कभी दुःख और दरिद्रता आदि दोषों को नहीं देखते॥३॥
विषय
वे उक्त विद्वान् किससे क्या-क्या सिद्ध करें, इस विषय का उपदेश इस मन्त्र में किया गया है।
सन्धिविच्छेदसहितोऽन्वयः
ये मेधाविनः नासत्याभ्यां परिज्मानं सुख रथ तक्षन् रचयन्ति ते स बर्दुघां धेनुं तक्षन् विकाशयन्ति॥३॥
पदार्थ
(ये)=जो, (मेधाविनः)= मेधावी लोग, (नासत्याभ्याम्) नित्याभ्यामग्निजलाभ्याम्=नित्य अग्नि और जल से, (परिज्मानम्) परितः सर्वतोऽजन्ति मार्गं येन तम्=चारों ओर से जिस मार्ग द्वारा सब जगह जाते हैं, (सुखम्) शोभनं खं विस्तृतमन्तरिक्षं स्थित्यर्थं यस्मिंस्तम्=सुशोभित विस्तृत अन्तरिक्ष में स्थित हैं जो, (रथम्) रमन्ते क्रीडन्ति येन तं विमानादियानसमूहम्= विमान आदि यानों के समूह में जहां रमण करते हैं, (तक्षन्) छेदनादिना रचयन्ति =छेदन आदि के द्वारा, (रचयन्ति)=बनाते हैं, (ते)=वे, (सबर्दुघाम्) बर्बति येन ज्ञानेन तद्वः, समानं बर्दोग्धि प्रपूरयति यया=जिस ज्ञान से पूर्ण करता है, (ताम्)=उसको, (धेनुम्) उपदेशश्रवणलक्षणां वाचम्=उपदेश और श्रवण के लक्षणों की वाणी, (विकाशयन्ति)=विकास करते हैं॥३॥
महर्षिकृत भावार्थ का भाषानुवाद
जो मनुष्य अङ्ग, उपाङ्ग, और उपवेदों के साथ वेदों को पढ़कर उनसे प्राप्त हुए विशेष ज्ञान से अग्नि आदि पदार्थों के गुणों को जानकर कलायन्त्रों से सिद्ध होनेवाले विमान आदि रथों में संयुक्त करके उनको सिद्ध किया करते हैं, वे कदाचिद् दुःख और दरिद्रता आदि दोषों को नहीं देखते॥३॥
विशेष
अनुवादक की टिप्पणियाँ- अङ्गों का नामोल्लेख किया गया है। उसके नाम तथा क्रम हैं- (१) शिक्षा, (२) कल्प, (३) व्याकरण, (४) निरुक्त (५) छन्द (६) ज्योतिष। इनमें प्रत्येक का अपना निजी वैशिष्ठ्य है।
उपांगः- वेद के ६ उपांग न्याय, वैशेषिक, सांख्य, योग, पूर्वमीमांसा तथा उत्तरमीमांसा हैं।
उपवेद- प्रत्येक वेद के साथ एक-एक “उपवेद” है। ऋग्वेद का उपवेद आयुर्वेद; यजुर्वेद का उपवेद “धनुर्वेद”; सामवेद का उपवेद “गन्धर्ववेद”; और अथर्ववेद का उपवेद “अर्थशास्त्र” है॥३॥
पदार्थान्वयः(म.द.स.)
(ये) जो (मेधाविनः) मेधावी लोग (नासत्याभ्याम्) नित्य अग्नि और जल से (परिज्मानम्) चारों ओर से जिस मार्ग द्वारा सब जगह जाते हैं। (सुखम्) सुशोभित विस्तृत अन्तरिक्ष में स्थित हैं जो (रथम्) विमान आदि यानों के जिस समूह से रमण करते हैं (तक्षन्) और छेदन आदि के द्वारा (रचयन्ति) बनाते हैं। (ते) वे (सबर्दुघाम्) जिस ज्ञान से पूर्ण करते हैं, (ताम्) उसको (धेनुम्) उपदेश और श्रवण के लक्षणों की वाणी (विकाशयन्ति) विकास करती हैं॥३॥
संस्कृत भाग
पदार्थः(महर्षिकृतः)- (तक्षन्) छेदनादिना रचयन्ति। अत्र लडर्थे लङडभावश्च। (नासत्याभ्याम्) नित्याभ्यामग्निजलाभ्याम् (परिज्मानम्) परितः सर्वतोऽजन्ति मार्गं येन तम्। अयं परिपूर्वकाद् 'अज'धातोः श्वन्नुक्षन्० इत्यादिना निपातितः (सुखम्) शोभनं खं विस्तृतमन्तरिक्षं स्थित्यर्थं यस्मिंस्तम् (रथम्) रमन्ते क्रीडन्ति येन तं विमानादियानसमूहम् (तक्षन्) सूक्ष्मं कुर्वन्ति। अत्र लडर्थे लङडभावश्च। (धेनुम्) उपदेशश्रवणलक्षणां वाचम्। धेनुरिति वाङ्नामसु पठितम्। (निघं०१.११) (सबर्दुघाम्) बर्बति येन ज्ञानेन तद्वः, समानं बर्दोग्धि प्रपूरयति यया ताम्। अत्र बर्ब गतौ इत्यस्माद्धातोः कृतो बहुलम् इति करणे क्विप्। राल्लोप इति बकारलोपः। समानस्य छन्दः० अनेन समानस्य सकारादेशः। ततः दुहः कप् घश्च। (अष्टा०३.२.७०) इति दुहः कप् प्रत्ययो हस्य स्थाने घादेशश्च॥३॥
विषयः- ते केन किं साधयेयुरित्युपदिश्यते।
अन्वयः- ये मेधाविनो नासत्याभ्याम्परिज्मानं सुखं रथं तक्षन् रचयन्ति ते सबर्दुघां धेनुं तक्षन् विकाशयन्ति॥३॥
भावार्थः(महर्षिकृतः)- यैर्मनुष्यैः सोपवेदान् वेदानधीत्य तज्जन्यविज्ञानेनाग्न्यादिपदार्थानां गुणान् विदित्वा कलायन्त्रयुक्तेषु यानेषु तान् याजयित्वा विमानादीनि साध्यन्ते ते नैव कदाचिद् दुःखदारिद्र्ये प्रपश्यन्तीति॥३॥
विषय
' सुखरथ' व ' सर्वदुघा धेनु'
पदार्थ
१. ऋभु लोग (नासत्याभ्याम्) - प्राणापानों के द्वारा , अर्थात् प्राणसाधना के द्वारा (रथम्) - इस शरीररूप रथ को (सुखम्) - [ख - इन्द्रिय] एक - एक उत्तम इन्द्रियरूप अश्ववाला (तक्षन्) - बनाते हैं तथा (परिज्मानम्) - सब ओर गतिवाला बनाते हैं , अर्थात् इनके जीवन में आलस्य नहीं होता । ये अपने इन्द्रियाश्वों को निर्बल व क्षीणशक्ति नहीं होने देते । यह सब ये प्राणसाधना के द्वारा कर पाते हैं । ' प्राणायाम' इनके नैत्यिक जीवन का कार्यक्रम हो जाता है ।
२. इन प्राणापानों के द्वारा ही ये ऋभु धेनुम् - ज्ञानदुग्ध का पान करानेवाली वेदवाणीरूप गौ को (सबर्दुघाम्) - ज्ञानदुग्ध का दोहन करनेवाली बनाते हैं । प्राणसाधना से वीर्य की ऊर्ध्वगति होकर ज्ञानाग्नि दीप्त होती है और वह बुद्धि वेद के गूढार्थ को समझनेवाली बनती है ।
भावार्थ
भावार्थ - प्राणसाधना के द्वारा हम शरीररूपी रथ को उत्तम इन्द्रियाश्वोंवाला बनाएँ और इसी साधना से तीव्रबुद्धि होकर ज्ञान प्राप्त करें ।
विषय
शिल्पी जन ।
भावार्थ
और जो विद्वान् शिल्पीजन ( नासत्याभ्याम् ) सदा सत्य व्यवहार से वर्त्तने हारे स्त्री पुरुषों के लिये ( परिज्मानम् ) सब तरफ़ जाने वाले ( सुखं ) उत्तम सुखप्रद अवकाश युक्त ( रथम् ) रमण साधन रथ आदि यान ( तक्षन् ) बनाते हैं और उनके लिये ही ( सबर्दुघाम् ) दुग्धादि रस देने वाली ( धेनुम् ) गाय के समान अमृत, मोक्षज्ञान को पूर्ण करने वाली ( धेनुम् ) वाणी को ( तक्षन् ) उपदेश करते हैं वे मानयोग्य हैं ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
१—८ मेधातिथि: काणव ऋषिः ॥ देवता—ऋभवः ॥ छन्दः—३ विराड् गायत्री । ४ निचृद्गायत्री । ५,८ पिपीलिकामध्या निचृद्गायत्री ॥ १, २, ६, ७ गायत्री ॥ षड्जः ॥ अष्टर्चं सूक्तम् ॥
मराठी (1)
भावार्थ
जी माणसे अंग उपांगासह तसेच उपवेदाबरोबर वेदाचे अध्ययन करून त्यांच्यापासून प्राप्त झालेल्या विज्ञानाने अग्नी इत्यादी पदार्थांच्या गुणांना जाणतात व कलायंत्रांनी सिद्ध होणाऱ्या विमान इत्यादी रथांमध्ये (वाहनांमध्ये) संयुक्त करून ते तयार करतात, ते दुःख व दारिद्र्य इत्यादींपासून दूर असतात. ॥ ३ ॥
इंग्लिश (3)
Meaning
Those scholars and scientists who create a comfortable chariot of universal motion with fire and water power create a language of immense possibilities of knowledge, indeed a mother cow for universal prosperity.
Subject of the mantra
Then, how those scholars are, this has been preached in this mantra.
Etymology and English translation based on Anvaya (logical connection of words) of Maharshi Dayanad Saraswati (M.D.S)-
(ye)=Intelligent scholars, (indrāya)=for obtaining majesty, (manasā)=by specific knowledge, (vacoyujā)=accomplished by speech, (harī)=quality of motion and holding, (tatakṣuḥ)=make it excessive subtle, (śamībhiḥ)=by deeds, (indrāya)=for obtaining majesty, (yajñam)=yagya as duty, (āśata)=are obtained, (te)=those, (sukham)=happiness, (edhante)=enhance.
English Translation (K.K.V.)
Intelligent scholars, for the attainment of opulence, by special knowledge and accomplishing by speech, make the qualities of movement and possessing are very subtle. Through actions, the effort in the form of Yajan for the attainment of wealth is achieved and they increase happiness.
TranslaTranslation of gist of the mantra by Maharshi Dayanandtion of gist of the mantra by Maharshi Dayanand
Those scholars, who knowing the qualities of attraction or velocity, possessed by combination or separation of substances, accomplish the Yajan and craftsmanship et cetera.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
What should they (Ribhus or wise men) accomplish by what means is taught in the 3rd Mantra.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
Those wise artists who construct from the proper combi nation of fire and water a delightful or comfortable car moving everywhere in the form of aero plane etc. with proper place to sit on, develop noble speech which fills up all scientific knowledge.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
(नासत्याभ्याम् ) अग्निजलाभ्याम् = With fire and water. (परिज्मानम् ) परितः सर्वतः अजन्ति मार्ग येन तम् अयं परिपूर्वकादजधातोः श्वन्नुक्षन्नित्यादिना निपातितः = That which goes everywhere. (सुखम् ) शोभनं खं विस्तृतमन्तरिक्षं स्थित्यर्थ यस्मिन् तम् (रथम् ) रमन्ते क्रीडन्ति येन तम्-विमानादियानसमूहम् । = Aero planes and other cars. (धेनुम् ) उपदेशश्रावणलक्षणां वाचम् धेनुरिति वाङ् नामसु ( निघ० १.११) = Noble speech (सबर्दघाम् ) बर्वति येन ज्ञानेन तद् बः समान वद् दोग्धि प्रपूरयति यया ताम् । अत्र वर्वगतावित्यस्माद् धातोः कृतो बहुलम् इति करणे क्विप् । राल्लोप इति बकारलोपः । समानस्य छन्दः–अनेन समानस्य सकारादेशः ततः दुह्कप् घश्च अष्टा० ३.२ ७० इति दुहः कप् प्रत्ययो हस्यस्थाने घादेशश्च ।
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
Those persons who read the Vedas with the Upavedas and with the scientific and other technical knowledge thus acquired about the properties of the fire, water, air etc. apply it in the Vehicles fitted with various machines construct aero planes and the like, never suffer from poverty and misery.
Translator's Notes
परिज्मानम् This word which has been used in the above mantra as the adjective of रथम् and is derived from परि-अजगतौ means according to Rishi Dayananda as परितः सर्वतोऽनन्ति मार्ग येन going on all sides. Even the translation of Prof. Wilson and Griffith conveys the idea of its going everywhere, which is very significant. Prof. Wilson's of सुखंरथम् is a 'universally moving and easy car.' Griffith's translation is ( Ribhus ) 'They wrought a light car moving everywhere. These translations thus corroborate Rishi Dayananda's interpretation. Such a रथ can not be an ordinary chariot, so the Rishi rightly takes it to mean विमानादियानसमूहम् i. e. Aeroplan and the like.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Manuj Sangwan
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal