ऋग्वेद - मण्डल 5/ सूक्त 38/ मन्त्र 2
यदी॑मिन्द्र श्र॒वाय्य॒मिषं॑ शविष्ठ दधि॒षे। प॒प्र॒थे दी॑र्घ॒श्रुत्त॑मं॒ हिर॑ण्यवर्ण दु॒ष्टर॑म् ॥२॥
स्वर सहित पद पाठयत् । ई॒म् । इ॒न्द्र॒ । श्र॒वाय्य॑म् । इष॑म् । श॒वि॒ष्ठ॒ । द॒धि॒षे । प॒प्र॒थे । दी॒र्घ॒श्रुत्ऽत॑मम् । हिर॑ण्यऽवर्ण । दु॒स्तर॑म् ॥
स्वर रहित मन्त्र
यदीमिन्द्र श्रवाय्यमिषं शविष्ठ दधिषे। पप्रथे दीर्घश्रुत्तमं हिरण्यवर्ण दुष्टरम् ॥२॥
स्वर रहित पद पाठयत्। ईम्। इन्द्र। श्रवाय्यम्। इषम्। शविष्ठ। दधिषे। पप्रथे। दीर्घश्रुत्ऽतमम्। हिरण्यऽवर्ण। दुस्तरम् ॥२॥
ऋग्वेद - मण्डल » 5; सूक्त » 38; मन्त्र » 2
अष्टक » 4; अध्याय » 2; वर्ग » 9; मन्त्र » 2
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 2; वर्ग » 9; मन्त्र » 2
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
अथ विद्वद्विषयमाह ॥
अन्वयः
हे शविष्ठ हिरण्यवर्णेन्द्र ! यद्यः श्रवाय्यं दुष्टरमिषं पप्रथे तमीं दुष्टरं दीर्घश्रुत्तमं त्वं दधिषे ॥२॥
पदार्थः
(यत्) यः (ईम्) प्राप्तव्यम् (इन्द्र) दुःखविदारक (श्रवाय्यम्) श्रोतुं योग्यम् (इषम्) अन्नादिकम् (शविष्ठ) अतिबल[युक्त] (दधिषे) (पप्रथे) प्रथते (दीर्घश्रुत्तमम्) यो दीर्घेण कालेन शृणोति सोऽतिशयितस्तम् (हिरण्यवर्ण) यो हिरण्यं वृणोति तत्सम्बुद्धौ (दुष्टरम्) दुःखेन तरितुं योग्यम् ॥२॥
भावार्थः
हे राजन् ! यः पूर्णविद्यो धनधान्यपशुप्रजानां वर्धको ब्रह्मचर्येण महावीर्य्योऽस्ति तमेव राजकर्मचारिणं कुरु ॥२॥
हिन्दी (3)
विषय
अब विद्वद्विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥
पदार्थ
हे (शविष्ठ) अतिबलयुक्त और (हिरण्यवर्ण) सुवर्ण को स्वीकार करनेवाले (इन्द्र) दुःख के नाश करनेवाले ! (यत्) जो (श्रवाय्यम्) सुनने के योग्य और (दुष्टरम्) दुःख से तरने योग्य (इषम्) अन्न आदि को (पप्रथे) प्रकट करता है उस (ईम्) प्राप्त होने योग्य और दुःख से तरने योग्य (दीर्घश्रुत्तमम्) अतिकाल से अधिकतर सुननेवाले को आप (दधिषे) धारण करते हो ॥२॥
भावार्थ
हे राजन् ! जो पूर्णविद्या से युक्त, धन-धान्य, पशु और प्रजाओं का बढ़ाने और ब्रह्मचर्य्य से बड़ा पराक्रमवाला है, उसी को राजकर्म्मचारी कीजिये ॥२॥
विषय
उत्तम राजा के कर्त्तव्य ।
भावार्थ
भा०—हे ( हिरण्यवर्णं ) सुवर्ण को वरण करने हारे ऐश्वर्याभिलाषिन् ! हे (शविष्ठ) अति बलशालिन् ! ( यद् ) जो पुरुष ( श्रवाय्यं ) श्रवण योग्य कीर्त्तिजनक ( इषं) अन्न या बल को ( दधिषे ) धारण करता है उस (दीर्घश्रुत्तमम् ) दीर्घ काल तक उत्तम ज्ञान के श्रवण करने वाले बहुश्रुत और (दुस्तरम् ) शत्रुओं से अपराजित पुरुष को ( पप्रथे ) ओर भी विस्तृत प्रसिद्ध कर वा जो यशोजनक अन्नवल आदि की वृद्धि करे उस बहुश्रुत पुरुष का तू पालन कर ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
अत्रिर्ऋषिः ॥ इन्द्रो देवता ॥ छन्दः – १ अनुष्टुप् । २, ३, ४ निचृदनुष्टुप् । ५ विराडनुष्टुप् ॥ पञ्चर्चं सूक्तम् ॥
विषय
'श्रवाय्य दीर्घश्रुत्तम- दुष्टर' अन्न
पदार्थ
[१] हे (इन्द्र) = परमैश्वर्यशालिन् ! (शविष्ठ) = सर्वाधिक बलशालिन् प्रभो ! (यत्) = जो (ईम्) = निश्चय से (श्रवाय्यम्) = श्रवणीय अथवा ज्ञानवर्धन के लिये उत्तम (इषम्) = अन्न है, उसे आप हमारे लिये (दधिषे) = धारण करते हैं । [२] हे (हिरण्यवर्ण) = स्वर्ण के समान देदीप्यमान-ज्योतिर्मय रूपवाले प्रभो ! वह (दीर्घश्रुत्तम्) = हमें अत्यधिक दीर्घश्रुत बनानेवाला, (दुष्टरम्) = शत्रुओं से अभिभूत न करने योग्य अन्न (पप्रथे) = हमारी शक्तियों के विस्तार का कारण बनता है।
भावार्थ
भावार्थ- प्रभु कृपा से हमें वह अन्न प्राप्त हो जो कि 'श्रवाय्य दीर्घश्रुत्तम व दुष्टर' है इस सात्त्विक अन्न के सेवन से हमारे ज्ञान में वृद्धि हो और हमारी शक्तियों का विस्तार हो ।
मराठी (1)
भावार्थ
हे राजा! जो पूर्ण विद्येने युक्त धन धान्य पशू व प्रजा वाढविणारा व ब्रह्मचर्याने अत्यंत पराक्रमी असलेला असा माणूस असेल तर त्यालाच राज्यकर्मचारी नेमावे. ॥ २ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Indra, ruler of golden majesty, lord most potent, destroyer of suffering, whatever food, energy and light of knowledge, great and renowned, you bear and bestow upon us you increase and extend, and it resounds far and wide as the highest of fame most unchallengeable by mortal man.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
The attributes of a learned person are told.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O most mighty king ! you choose splendor and light of knowledge, and destroy miseries. You should uphold or appoint only such a person as an officer of the State, who keeps up admirable (nice) food grains, and is not surpassed by others. He has observed Brahmacharya for a long period and, therefore, is the best among those who have heard or studied the shastras.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
O king, appoint only him as an officer or a servant of the State, who is easily approachable by the people and is possessor of perfect knowledge. He increases wealth, and is a man of great vitality on account of the observance of Brahmacharya.
Foot Notes
(ईम् ) प्राप्तव्यम् । ईम् इति पदनाम (NG 4, 2) पदी -गतौ गतेस्त्रिष्वर्थष्वत्र प्राप्त्यर्थग्रहणम् । = Easily approachable. (इषम् ) अन्नादिकम । इषम् इत्यन्ननाम (NG 2, 7)। = Food grains etc. (हिरण्यवर्णः ) यो हिरण्यं वृणोति तत्सम्बुद्धौ । तेजो वै हिरण्यम् ( Taittriya 1, 8, 9, 1) ज्योतिर्व हिरण्यम् (तांड्य महाब्राह्मणे 6, 6, 10) । = He who chooses or wants to have splendor or light of knowledge.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal