साइडबार
ऋग्वेद - मण्डल 5/ सूक्त 84/ मन्त्र 3
दृ॒ळ्हा चि॒द्या वन॒स्पती॑न्क्ष्म॒या दर्ध॒र्ष्योज॑सा। यत्ते॑ अ॒भ्रस्य॑ वि॒द्युतो॑ दि॒वो वर्ष॑न्ति वृ॒ष्टयः॑ ॥३॥
स्वर सहित पद पाठदृ॒ळ्हा । चि॒त् । या । वन॒स्पती॑न् । क्ष्म॒या । दर्ध॑र्षि । ओज॑सा । यत् । ते॒ । अ॒भ्रस्य॑ । वि॒ऽद्युतः॑ । दि॒वः । वर्ष॑न्ति । वृ॒ष्टयः॑ ॥
स्वर रहित मन्त्र
दृळ्हा चिद्या वनस्पतीन्क्ष्मया दर्धर्ष्योजसा। यत्ते अभ्रस्य विद्युतो दिवो वर्षन्ति वृष्टयः ॥३॥
स्वर रहित पद पाठदृळ्हा। चित्। या। वनस्पतीन्। क्ष्मया। दर्धर्षि। ओजसा। यत्। ते। अभ्रस्य। विऽद्युतः। दिवः। वर्षन्ति। वृष्टयः ॥३॥
ऋग्वेद - मण्डल » 5; सूक्त » 84; मन्त्र » 3
अष्टक » 4; अध्याय » 4; वर्ग » 29; मन्त्र » 3
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 4; वर्ग » 29; मन्त्र » 3
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह ॥
अन्वयः
हे स्त्रि ! या दृळ्हा त्वं क्ष्मया वनस्पतीन् दर्धर्षि यद्याश्चित्तेऽभ्रस्य दिवो विद्युतो वृष्टयो वर्षन्ति तास्त्वमोजसा धर ॥३॥
पदार्थः
(दृळ्हा) (चित्) (या) (वनस्पतीन्) (क्ष्मया) पृथिव्या (दर्धर्षि) भृशं दधासि (ओजसा) (यत्) या (ते) तव (अभ्रस्य) घनस्य (विद्युतः) (दिवः) दिव्याः (वर्षन्ति) (वृष्टयः) ॥३॥
भावार्थः
या स्त्री पृथिवीवत् क्षमान्विता पुत्रपौत्रादियुक्ता भवति सा वृष्टिवत्सुखवर्षिका भवतीति ॥३॥ अत्र मेघविद्वत्स्त्रीगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति चतुरशीतितमं सूक्तमेकोनत्रिंशो वर्गश्च समाप्तः ॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर उसी विषय को कहते हैं ॥
पदार्थ
हे स्त्रि ! (या) जो (दृळ्हा) दृढ़ तुम (क्ष्मया) पृथिवी से (वनस्पतीन्) वृक्षादिकों को (दर्धर्षि) अत्यन्त धारण करती हो और (यत्) जो (चित्) निश्चित (ते) आप के (अभ्रस्य) घन की (दिवः) अन्तरिक्ष में हुई (विद्युतः) बिजुली और (वृष्टयः) वर्षायें (वर्षन्ति) वर्षती हैं, उनको तुम (ओजसा) बल से धारण करो ॥३॥
भावार्थ
जो स्त्री पृथिवी के सदृश क्षमा से युक्त और पुत्र-पौत्रादि से युक्त होती है, वह वृष्टि के सदृश सुखों को वर्षानेवाली होती है ॥३॥ इस सूक्त में मेघ विद्वान् और स्त्री के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह चौरासीवाँ सूक्त और उनतीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥
विषय
उसका भूमिवत् राजशक्ति के तुल्य वर्णन ।
भावार्थ
भा०—जिस प्रकार पृथिवी ( दृढ़ा चित् ) दृढ़ होकर (क्ष्मया ) सामर्थ्य से ( ओजसा ) और बल से ( वनस्पतीन् दर्धर्त्ति ) बड़े २ वृक्षों को धारे रहती है उसी प्रकार हे स्त्री वा राजशक्ति ( या ) जो तू (दृढा) दृढ़ रहकर ( वनस्पतीन् ) ऐश्वर्यों के पालक महावृक्षवत् आश्रय दाता पुरुषों को ( ओजसा ) पराक्रम, तेज से और ( क्ष्मया ) क्षमाशीलता से वा भूमि के बल से (दर्धर्षि) धारण कर रही है और ( यत् ) जो (ते) तेरे ( अभ्रस्य ) मेघवत् सुखप्रद धन की ( विद्युतः) विशेष कान्ति वाली (वृष्टयः) सुखों की वृष्टियें (दिवः ) आकाश से मेघ की बिजुली युक्त वर्षाओं के समान तेरी कामना और सद्व्यवहार से ( वर्षन्ति ) बरसती हैं इससे तू अतिपूज्य है । इति एकोनविंशो वर्गः ॥
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
अत्रिर्ऋषिः। पृथिवी देवता ॥ छन्द: – १, २ निचदनुष्टुप् । ३ विराडनुष्टुप् ॥ तृचं सूक्तम् ।।
विषय
वनस्पति सेवन व ओजस्विता
पदार्थ
[१] हे पृथिवि अन्तरिक्ष देवते! तू वह है (या) = जो (दृढाचित् वनस्पतीन्) = इन अतिशयेन दृढ़ वनस्पतियों को (ओजसा) = ओजस्विता के हेतु से (क्ष्मया) = इस पृथिवी के द्वारा (दर्धर्षि) = अतिशयेन धारण करती है। वनस्पति पृथिवी में प्रतिष्ठित है। इनका पालन अन्तरिक्ष देवता वृष्टि के द्वारा करती है। इनका पालन इसलिए है कि इनके प्रयोग से प्रयोक्ता ओजस्विता को प्राप्त कर सकें। प्रभु ने यह सब व्यवस्था मनुष्यों को ओजस्वी बनाने के लिये की है। [२] (यत्) = जो (ते अभ्रस्य) = तेरे सम्बन्धी इस बादल की (वृष्टयः) = वृष्टियाँ (विद्युतः दिवः) = बिजलियों से दीप्त इस आकाश से (वर्षन्ति) = वृष्टि होती हैं तब इन वनस्पतियों का धारण होता है और मनुष्य ओजस्वी बनते हैं।
भावार्थ
भावार्थ– अन्तरिक्ष वृष्टि के द्वारा इस पृथिवी में वनस्पतियों को उत्पन्न करता है। इनके प्रयोग से मनुष्य ओजस्विता का लाभ करते हैं। अगले सूक्त 'अत्रि' ऋषि 'वरुण' का उपासना करते हैं। उस 'वरुण' नामक प्रभु का जो पापों का निवारण करनेवाले हैं -
मराठी (1)
भावार्थ
जी स्त्री पृथ्वीप्रमाणे क्षमाशील व पुत्रपौत्र इत्यादींनी युक्त असते ती वृष्टीप्रमाणे सुखाचा वर्षाव करणारी असते. ॥ ३ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Surely you are strong and firm who, with your strength and splendour, sustain the herbs and trees, since the rains of wealth and sustenance shower for you down from the thunder and lightning of the regions of light.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
The attributes of an ideal woman are mentioned.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O noble lady ! being firm (in the discharge of duties), you sustain the plants by the power (fertility. Ed.) of the good soil. Uphold with your strength the divine rains of the cloud which shower waters.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
That lady who is of fore bearing nature like the earth and endowed with sons and grandsons, showers of happiness like the rain.
Foot Notes
(क्ष्मया) पृथिव्या । क्ष्मा इति पृथिवीनाम (NG 1, 1) = With the earth or soil. (दर्घर्षि) भृशं दधासि-धृन्-धारणे । = Upholder well.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal