साइडबार
ऋग्वेद - मण्डल 6/ सूक्त 43/ मन्त्र 3
यस्य॒ गा अ॒न्तरश्म॑नो॒ मदे॑ दृ॒ळ्हा अ॒वासृ॑जः। अ॒यं स सोम॑ इन्द्र ते सु॒तः पिब॑ ॥३॥
स्वर सहित पद पाठयस्य॑ । गाः । अ॒न्तः । अश्म॑नः । मदे॑ । दृ॒ळ्हाः । अ॒व॒ऽअसृ॑जः । अ॒यम् । सः । सोमः॑ । इ॒न्द्र॒ । ते॒ । सु॒तः । पिब॑ ॥
स्वर रहित मन्त्र
यस्य गा अन्तरश्मनो मदे दृळ्हा अवासृजः। अयं स सोम इन्द्र ते सुतः पिब ॥३॥
स्वर रहित पद पाठयस्य। गाः। अन्तः। अश्मनः। मदे। दृळ्हाः। अवऽअसृजः। अयम्। सः। सोमः। इन्द्र। ते। सुतः। पिब ॥३॥
ऋग्वेद - मण्डल » 6; सूक्त » 43; मन्त्र » 3
अष्टक » 4; अध्याय » 7; वर्ग » 15; मन्त्र » 3
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 7; वर्ग » 15; मन्त्र » 3
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥
अन्वयः
हे इन्द्र ! यस्याश्मनोऽन्तर्दृळ्हा गा मदेऽवासृजस्तस्य सम्बन्धेन सोऽयं सोमस्ते सुतस्तं त्वं पिब ॥३॥
पदार्थः
(यस्य) (गाः) किरणान् (अन्तः) मध्ये (अश्मनः) मेघस्य (मदे) आनन्दाय (दृळ्हाः) ध्रुवान् (अवासृजः) अवसृजति (अयम्) (सः) (सोमः) रोगनाशकौषधिरसः (इन्द्र) सर्वरोगविदारक (ते) तुभ्यम् (सुतः) निर्मितः (पिब) ॥३॥
भावार्थः
हे विद्वांसो ! यस्य परमाणवो मेघमण्डलेऽपि स्थिता ओषधिभ्यस्तस्य निष्पादनं वैद्यकरीत्या कृत्वा तं सेवित्वाऽरोगा भवत ॥३॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥
पदार्थ
हे (इन्द्र) सम्पूर्ण रोगों के नाश करनेवाले (यस्य) जिस (अश्मनः) मेघ के (अन्तः) मध्य में (दृळ्हाः) दृढ़ (गाः) किरणों को (मदे) आनन्द के लिये (अवासृजः) उत्पन्न करता है उसके सम्बन्ध से (सः) वह (अयम्) यह (सोमः) रोगों को नाश करनेवाला ओषधियों का रस (ते) आपके लिये (सुतः) निर्म्माण किया गया उसको आप (पिब) पीजिये ॥३॥
भावार्थ
हे विद्वानो ! जिनके परमाणु मेघमण्डल में भी वर्त्तमान हैं, ओषधियों से उसका निर्म्माण वैद्यक रीति से कर और उसका सेवन करके रोगरहित हूजिये ॥३॥
विषय
राजा का अभिषेक ।
भावार्थ
हे ( इन्द्र ) ऐश्वर्यप्रद ! राजन् ! ( यस्य मदे ) जिसके आनन्द, हर्ष के लिये ( अश्मनः अन्तः ) शस्त्र बल के भीतर ( दृढ़ाः ) दृढ़तया सुरक्षित ( गाः ) भूमियों को तू ( अवासृजः ) अपने अधीन शासन करता है ( अयं ) यह ( सः ) वह ( सोमः ) ओषधि रसवत् ऐश्वर्य युक्त राज्य है ( ते सुतः ) तेरे लिये ही मुझे अभिषेक प्राप्त है। तू (पिब ) उसका पालन और उपभोग कर ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
भरद्वाजो बार्हस्पत्य ऋषिः ॥ इन्द्रो देवता ॥ चतुर्ऋचं सूक्तम् ॥
विषय
अविद्या पर्वत विदारण
पदार्थ
[१] वासनारूप शत्रु इन्द्रिय रूप गौवों को दृढ़ता से अविद्या पर्वत में ढक कर स्थापित करता है। सोमरक्षण से ज्ञानदीप्ति होकर इन इन्द्रियों की इस अविद्या पर्वत से मुक्ति होती है । सो कहते हैं कि (यस्य मदे) = जिस सोम के रक्षण से जनित उल्लास में (अश्मनः अन्तः) = अविद्या पर्वत के अन्दर (दृढा:) = दृढ़ता से स्थापित (गाः) = इन्द्रियरूप गौवों को (अवासृजः) = तू मुक्त करता है । (अयं सः सोमः) = यह सोम, हे इन्द्र जितेन्द्रिय पुरुष ! ते सुतः तेरे लिये उत्पन्न किया गया है। [२] (पिब) = तू इसका पान कर। इसके पान से अपने ज्ञान को तू उज्ज्वल बना। इस ज्ञान की अग्नि से ही अविद्यापर्वत में निरुद्ध गौवों की इस अविद्या से मुक्ति होगी।
भावार्थ
भावार्थ- सोमरक्षण द्वारा हम ज्ञानाग्नि को दीस करके अविद्यान्धकार को नष्ट करें।
मराठी (1)
भावार्थ
हे विद्वानांनो ! ज्यांचे परमाणू मेघमंडलातही स्थित आहेत, त्यापासून वैद्यकशास्त्रानुसार औषधी निर्माण करून ती घ्या व रोगरहित व्हा. ॥ ३ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Indra, lord of glory, this is that soma of knowledge and power distilled and refined for you under the force and exhilaration of which you release mighty waves of energy confined in the thickest cloud and most solid materials. Drink of it to your heart’s content and protect and promote the science and power of it.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
What should men do is told.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O destroyer of all diseases – Indra ! drink this Soma (juice of the herbs which is the destroyer of diseases) which has been pressed out for you, within the cloud producing which are the firm rays of the sun.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
O highly learned persons ! prepare the Soma. according to the prescribed method of the medical science and taking it duly, be healthy and free from all diseases. (Its molecules are there in the middle of the clouds.)
Foot Notes
(अश्मन:) मेघस्य । अस्मा इति मेघनाम (NG 1, 10)। = Of the cloud.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal