विषय

प्रथम ऋचा की पूर्वार्चिक में ५२४ क्रमाङ्क पर परमात्मा के विषय में व्याख्या की जा चुकी है। यहाँ आचार्य और शिष्य का विषय कहा जा रहा है।

पदार्थ

(उशना इव) मनुष्यों के हितकाङ्क्षी परमेश्वर के समान अर्थात् जैसे परमेश्वर ने सृष्टि के आदि में वेदकाव्य का उपदेश किया था, वैसे ही (काव्यम्) वेदकाव्य को (प्र ब्रुवाणः) छात्रों के लिए उपदेश करता हुआ (देवः) दिव्य गुणों से युक्त सोम अर्थात् विद्यारस का भण्डार आचार्य (देवानाम्) जगत् के दिव्य पदार्थ सूर्य, चन्द्र, विद्युत्, नक्षत्र, जल, वायु, अग्नि, पर्वत, नदी, समुद्र आदियों के (जनिम्) जन्म की (विवत्ति) व्याख्या करता है अर्थात् कैसे उन पदार्थों की उत्पत्ति हुई, उन पदार्थों में क्या गुण हैं, क्या उनका उपयोग है, आदि बातें शिष्यों को बतलाता है। (महिव्रतः) महान् व्रतों और महान् कर्मोंवाला, (शुचिबन्धुः) पवित्र परमेश्वर जिसका बन्धु है, ऐसा (पावकः) पवित्रता देनेवाला (वराहः) जलवर्षी बादल के समान विद्यावर्षी आचार्य (पदा) शास्त्रों के सुबन्त एवं तिङन्त पदों का (रेभन्) उच्चारण करता हुआ (अभ्येति) पढ़ाने के लिए आता है ॥१॥ यहाँ उपमालङ्कार है ॥१॥

भावार्थ

सब शास्त्रों में पारंगत, सुयोग्य आचार्य शास्त्र के गूढ़ तत्त्व का भी इस प्रकार उपदेश करता है, जिससे विद्यार्थियों की बुद्धि में वह विषय हस्तामलकवत् स्पष्ट हो जाता है। स्वयं पवित्र, दूसरों को पवित्र करनेवाला, परमेश्वर का सखा वह आचार्य छात्रों का वन्दनीय होता है ॥१॥

विशेष

ऋषिः—वासिष्ठो वृषगणः (परमात्मा में अत्यन्त बसने वाले से सम्बद्ध, वृषा—सुखवर्षक सोम*1—शान्त परमात्मा के लिए गणा*2—स्तुतिवाणी जिसकी है वह ऐसा उपासक)॥ देवता—सोमः (शान्तस्वरूप परमात्मा)॥ छन्दः—त्रिष्टुप्॥<br>

पदार्थ

५२४ संख्या पर मन्त्रार्थ द्रष्टव्य है ।
 

विषय

missing

भावार्थ

व्याख्या देखो अविकल सं० [ ५२४] पृ० ४८७।

ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

ऋषिः—१ वृषगणो वासिष्ठः। २ असितः काश्यपो देवलो वा। ११ भृगुर्वारुणिर्जमदग्निः। ८ भरद्वाजो बार्हस्पत्यः। ४ यजत आत्रेयः। ५ मधुच्छन्दो वैश्वामित्रः। ७ सिकता निवावरी। ८ पुरुहन्मा। ९ पर्वतानारदौ शिखण्डिन्यौ काश्यप्यावप्सरसौ। १० अग्नयो धिष्ण्याः। २२ वत्सः काण्वः। नृमेधः। १४ अत्रिः॥ देवता—१, २, ७, ९, १० पवमानः सोमः। ४ मित्रावरुणौ। ५, ८, १३, १४ इन्द्रः। ६ इन्द्राग्नी। १२ अग्निः॥ छन्द:—१, ३ त्रिष्टुप्। २, ४, ५, ६, ११, १२ गायत्री। ७ जगती। ८ प्रागाथः। ९ उष्णिक्। १० द्विपदा विराट्। १३ ककुप्, पुर उष्णिक्। १४ अनुष्टुप्। स्वरः—१-३ धैवतः। २, ४, ५, ६, १२ षड्ज:। ७ निषादः। १० मध्यमः। ११ ऋषभः। १४ गान्धारः॥

विषयः

तत्र प्रथमा ऋक् पूर्वार्चिके ५२४ क्रमाङ्के परमात्मविषये व्याख्याता। अत्राचार्यशिष्यविषय उच्यते।

पदार्थः

(उशना इव) जनानां हितकामः परमेश्वर इव, परमेश्वरो यथा सृष्ट्यादौ वेदकाव्यमुपदिष्टवान् तथा (काव्यम्) वेदकाव्यम् (प्र ब्रुवाणः) छात्रेभ्य उपदिशन् (देवः) दिव्यगुणयुक्तः सोमः विद्यारसागारः आचार्यः (देवानाम्) जगतो दिव्यपदार्थानां सूर्यचन्द्रविद्युन्नक्षत्रजलवाय्वग्निगिरिसरित्सागर- प्रभृतीनाम् (जनिम) जन्म (विवक्ति) व्याख्याति। कथं तेषां पदार्थानां जन्म संजातं, किंगुणास्ते पदार्थाः, कश्च तेषामुपयोग इत्यादि शिष्याणां पुरतो व्याचष्टे। [वच परिभाषणे, अदादिः, वक्ति इति प्राप्ते व्यत्ययेन विकरणस्य श्लुः, बहुलं छन्दसि। अ० ७।४।७८ इत्यभ्यासस्य इत्वम्।] (महिव्रतः) महाव्रतः महाकर्मा वा, (शुचिबन्धुः) शुचिः पवित्रः परमेश्वरो बन्धुर्यस्य सः, (पावकः) पवित्रतासम्पादकः (वराहः) जलवर्षको मेघ इव विद्यावर्षकः आचार्यः। [वराहो मेघो भवति वराहारः। निरु० ५।४।२१।] (पदा) शास्त्राणां सुप्तिङन्तादीनि पदानि (रेभन्) उच्चारयन्। [रेभृ शब्दे, भ्वादिः।] (अभ्येति) अध्यापनार्थमागच्छति ॥१॥ अत्रोपमालङ्कारः ॥१॥

भावार्थः

सर्वेषां शास्त्राणां पारंगतः सुयोग्य आचार्यो गूढमपि शास्त्रतत्त्वं तथोपदिशति यथा विद्यार्थिनां मतौ स विषयो हस्तामलकवत् स्पष्टो जायते। स्वयं पवित्रोऽन्येषां पावकः परमेश्वरस्य सखा स आचार्यश्छात्राणां वन्दनीयः खलु ॥१॥

Meaning

A wise, learned person, contributing to the happiness of mankind, and preaching the essence of Vedic knowledge fully explains the secret of the creation of all the objects of nature. The master of grand action and knowledge, the friend of the pious, the purifier of all, the utterer of excellent speech, preaching knowledge, attains to the happy stages of life.

Meaning

The brilliant poet, singing like an inspired fiery power divine, reveals the origin of natures divinities and the rise of human brilliancies. Great is his commitment, inviolable his discipline, bonded is he with purity as a brother, having chosen light of the sun and shower of clouds for his element, and he goes forward proclaiming the message of his vision by the paths of piety. (Rg. 9-97-7)

पदार्थ

પદાર્થ : (उशना इव देवः) ઉપાસકોની કલ્યાણ કામના કરનાર સોમરૂપ શાન્ત પરમાત્મદેવ (काव्यं प्रबुवाणः) વેદરૂપ કાવ્ય અથવા કલાસ્વરૂપ ગુણનું પ્રવચન કરતાં (देवानां जनिमा विवक्ति) દિવ્ય પદાર્થોની ઉત્પત્તિ આદિને અથવા જીવનમુક્ત બનવાના સાધનોનું સ્પષ્ટ વર્ણન કરે છે, તે (महिव्रतः) મહાન કર્મશક્તિવાળા (शुचिबन्धुः) પવિત્રજનના બંધુ (पावकः) સ્વયં પવિત્ર અને અન્યને પવિત્ર કરવાવાળો (वराहः रेभन् पदा अभ्येति) તે અમૃત આહાર કરનાર કલ્યાણ પ્રવચન કરતાં સ્વરૂપથી અભિગત થાય છે, (૨)


 

भावार्थ

ભાવાર્થ : ઉપાસકોની કલ્યાણ કામના કરનાર સોમરૂપ શાન્ત પરમાત્મા પોતાના જ્ઞાનગુણમયરૂપ અને કલામય સ્વરૂપનું પ્રવચન કરતાં ઉપાસકની સન્મુખ આવે છે; તથા દિવ્ય પદાર્થોની ઉત્પત્તિ આદિને તથા મોક્ષ અધિકારી અથવા જીવન મુક્ત બનવાના સાધનોનું સ્પષ્ટ વર્ણન કરે છે, તે એવી મહાન કર્મશક્તિવાળા, પવિત્રજનના બંધુ-પોતાની સાથે બાંધનાર, સ્વયં પવિત્ર ઉપાસકને પવિત્ર કરનાર, પોતાનો અમૃત આહાર ભોગ આપનાર, કલ્યાણનો ઉપદેશ આપતા પોતાના સ્વરૂપથી અભિગત સમ્યક્ પ્રાપ્ત થાય છે-ઉપાસકની અંદર પોતાનું સ્વરૂપ સાક્ષાત્ કરે છે. (૨)

भावार्थ

सर्व शास्त्रात पारंगत, सुयोग्य आचार्य शास्त्राच्या गूढ तत्त्वाचा या प्रकारे उपदेश करतो, की ज्यामुळे विद्यार्थ्यांच्या बुद्धीमध्ये तो विषय हस्तमलकावत् स्पष्ट होतो. स्वत: पवित्र, दुसऱ्यांना पवित्र करणारा, परमेश्वराचा सखा आचार्य विद्यार्थ्यांचा वंदनीय असतो. ॥१॥