Sidebar
सामवेद के मन्त्र
सामवेद - मन्त्रसंख्या 40
ऋषिः - प्रस्कण्वः काण्वः
देवता - अग्निः
छन्दः - बृहती
स्वरः - मध्यमः
काण्ड नाम - आग्नेयं काण्डम्
42
अ꣢ग्ने꣣ वि꣡व꣢स्वदु꣣ष꣡स꣢श्चि꣣त्र꣡ꣳ राधो꣢꣯ अमर्त्य । आ꣢ दा꣣शु꣡षे꣢ जातवेदो वहा꣣ त्व꣢म꣣द्या꣢ दे꣣वा꣡ꣳ उ꣢ष꣣र्बु꣡धः꣢ ॥४०॥
स्वर सहित पद पाठअ꣡ग्ने꣢ । वि꣡व꣢꣯स्वत् । वि । व꣣स्वत् । उष꣡सः꣢ । चि꣣त्र꣢म् । रा꣡धः꣢꣯ । अ꣣मर्त्य । अ । मर्त्य । आ꣢ । दा꣣शु꣡षे꣢ । जा꣣तवेदः । जात । वेदः । वह । त्व꣢म् । अ꣣द्य꣢ । अ꣣ । द्य꣢ । दे꣣वा꣢न् । उ꣣षर्बु꣡धः꣢ । उ꣣षः । बु꣡धः꣢꣯ ॥४०॥
स्वर रहित मन्त्र
अग्ने विवस्वदुषसश्चित्रꣳ राधो अमर्त्य । आ दाशुषे जातवेदो वहा त्वमद्या देवाꣳ उषर्बुधः ॥४०॥
स्वर रहित पद पाठ
अग्ने । विवस्वत् । वि । वस्वत् । उषसः । चित्रम् । राधः । अमर्त्य । अ । मर्त्य । आ । दाशुषे । जातवेदः । जात । वेदः । वह । त्वम् । अद्य । अ । द्य । देवान् । उषर्बुधः । उषः । बुधः ॥४०॥
सामवेद - मन्त्र संख्या : 40
(कौथुम) पूर्वार्चिकः » प्रपाठक » 1; अर्ध-प्रपाठक » 1; दशतिः » 4; मन्त्र » 6
(राणानीय) पूर्वार्चिकः » अध्याय » 1; खण्ड » 4;
Acknowledgment
(कौथुम) पूर्वार्चिकः » प्रपाठक » 1; अर्ध-प्रपाठक » 1; दशतिः » 4; मन्त्र » 6
(राणानीय) पूर्वार्चिकः » अध्याय » 1; खण्ड » 4;
Acknowledgment
भाष्य भाग
हिन्दी (4)
विषय
परमेश्वर हमें क्या प्रदान करे, यह कहते हैं।
पदार्थ
हे (अमर्त्य) स्वरूप से मरणधर्मरहित, (जातवेदः) सर्वज्ञ, सर्वव्यापक, ज्ञाननिधि, (अग्ने) प्रकाशस्वरूप परमात्मन् ! (त्वम्) आप (अद्य) आज (दाशुषे) धन-धान्य, विद्या आदि का दान करनेवाले मुझे (उषसः) उषा के (चित्रम्) अद्भुत, (विवस्वत्) अज्ञान, दरिद्रता आदि के अन्धकार को दूर करनेवाले (राधः) सत्यरूप अथवा ज्योति-रूप धन को और (उषर्बुधः) उषःकाल में स्वयं जागने तथा अन्यों को जगानेवाले (देवान्) उत्तम विद्वानों तथा दिव्यगुणों को (आ वह) प्राप्त कराओ ॥६॥
भावार्थ
सब मनुष्य उषःकाल में प्रबुद्ध होनेवाले दिव्यगुणों को हृदय में धारण करते हुए उषा के समान तेज की किरणों से युक्त, प्राणवान्, यज्ञवान्, प्रबोधवान् और सत्यवान् होकर विद्वानों के संग से सदा जागरूक, सदाचारी और धर्मात्मा होवें ॥६॥
पदार्थ
(जातवेदः-अमर्त्य-अग्ने) हे उत्पन्नमात्र में विद्यमान तथा उत्पन्नमात्र के ज्ञाता अमर परमात्मन्! तू (दाशुषे) स्वात्मसमर्पण कर देने वाले उपासक के लिये (उषसः) स्वप्रकाशरूप मोक्षधाम के (विवस्वत्-चित्रं राधः) विशेष सुख जिसमें है ऐसे अलौकिक ऐश्वर्य को (आवह) प्राप्त करा (अद्य) आज—इसी जीवन में (त्वम्) तू (उषर्बुधः-देवान्-आवह) स्वप्रकाशरूप मोक्षधाम को अनुभव करने वाले मुक्तात्माओं की ओर मुझे लेजा।
भावार्थ
परमात्मा के प्रति उपासना द्वारा आत्मसमर्पण करने वाले के लिये मोक्षैश्वर्य प्रदान करता है और उसे मुक्तात्माओं में पहुँचा देता है जहाँ अमर परमात्मा का सङ्ग निरन्तर होता रहता है। नश्वर संसार में तो यह मर्त्य-मरण धर्मा बना रहता है॥६॥
विशेष
ऋषिः—प्रस्कण्वः (अत्यन्त मेधावी उपासक)॥<br>
विषय
ज्ञान के लिए ज्ञानियों का सङ्ग
पदार्थ
हे (अग्ने अमर्त्य) = पूर्ण उन्नत, अमरणधर्मा प्रभो । (जातवेदः) = सर्वज्ञ परमात्मन्! मैं भी आप- - जैसा अग्नि, अमर्त्य और ज्ञानी बन सकूँ, इसलिए (उषसः) = अज्ञान के [उच्छति विवासयति पथ्यापथ्यविचारमिति] (विवस्वत्) = निवर्तक [विवस्वान् - विवासनवान्] (चित्रम्) = ज्ञान के दाता [चित्+र] (राध: )=ब्रह्मज्ञानरूप धन को (दाशुषे) = मुझ समर्पण करनेवाले के लिए (आवह) =प्राप्त कराइए। इस ज्ञान की प्राप्ति के लिए (त्वम्) = आप मुझे (उषर्बुधः) प्रातः जागरणशील अथवा अविद्यारूप नींद से जो जाग्रत् हो चुके हैं, उन (देवान्) = विद्वानों को (आवह) = प्राप्त कराइए।
मनुष्य में ‘अग्नि, अमर्त्य व जातवेद' बनने की कामना होनी चाहिए। (अग्नि) = प्रगतिशील वह है जो ‘अमर्त्य' हो, उन्नति करते-करते मरणधर्मा न रहे अर्थात् मुक्त हो जाए। अमर्त्य वह बनता है जो कि (जातवेद) = ज्ञानी हो । ज्ञानी वह बनता है जो कि ज्ञानियों के सम्पर्क में आ पाये। ज्ञानी वे बनते हैं जो कि उषर्बुध होते हैं। ऐसा बोध यहाँ मन्त्र के शब्दों का क्रम दे रहा है। प्रभु की कृपा से हम भी ज्ञानी बनकर इस मन्त्र के ऋषि • 'प्रस्कण्व' उत्तम मेधावी बनें।
भावार्थ
ज्ञान प्राप्त करने के लिए हम सदा ज्ञानियों के सम्पर्क में रहें।
विषय
परमेश्वर की स्तुति
भावार्थ
भा० = हे अग्ने ! ( त्वं उषसः ) = तू उषा का ( विवस्वत् ) = वास करने योग्य, विविध सुखों, ऐश्वर्यों का साधक ( दाशुषे ) = यज्ञादि परोपकार करनेवाले पुरुष को ( चित्रं राधः ) = नाना प्रकार का धन, ज्ञान ( आवह ) = प्राप्त करा । हे ( अमर्त्य ) = मरणरहित, नित्य ! हे ( जातवेदः ) = समस्त उत्पन्न पदार्थों में निवास करने वाले, सबको जानने वाले, वेदों के मूलकारण ( त्वं ) = तू ( अद्य ) = आज ( उषर्बुधः ) = सूर्योदय के साथ ज्ञानसम्पन्न एवं जागृत होने वाले ( देवान् ) = इन्द्रियगण को ( दाशुषे ) = इस मनुष्य को ( आवह ) = पुन: प्राप्त करा ।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
ऋषिः - प्रस्कण्व: काण्व :।
छन्दः - बृहती।
संस्कृत (1)
विषयः
परमेश्वरोऽस्मभ्यं किं दद्यादित्याह।
पदार्थः
हे (अमर्त्य) स्वरूपेण मरणधर्मरहित, (जातवेदः) सर्वज्ञ, सर्वव्यापक, ज्ञाननिधे (अग्ने) प्रकाशस्वरूप परमात्मन् ! (त्वम् अद्य) अस्मिन् दिने। संहितायां निपातस्य च। अ० ६।३।१३६ इति दीर्घः। (दाशुषे) धनधान्यविद्यादिदानकर्त्रे मह्यम्। दाशृ दाने, दाश्वान्साह्वान् मीढ्वांश्च।’ अ० ६।१।१२ इति क्वसुप्रत्ययान्तो निपातः। (उषसः) प्रभातदीप्तेः (चित्रम्) अद्भुतम् (विवस्वत्) अज्ञानदारिद्र्यादितमो- विवासनशीलम् (राधः२) ऋतरूपं ज्योतीरूपं वा धनम्। राध इति धननाम। निघं० २।१०। उषसो धनं च ऋतं ज्योतिर्वा, यथोक्तम् ऋ॒तस्य॑ र॒श्मिम॑नु॒यच्छ॑माना। ऋ० १।१२३।१३, ऋ॒तस्य॒ पन्था॒मन्वे॑ति सा॒धु। ऋ० १।१२४।३, ज्योति॒र्विश्व॑स्मै॒ भुव॑नाय कृण्व॒ती। ऋ० १।९२।४, ज्योति॑ष्कृणोति सू॒नरी॑। ऋ० ७।८१।१’ इति। किञ्च, (उषर्बुधः) ये उषसि स्वयं बुध्यन्ते, सुप्तान् बोधयन्ति च तान् (देवान्) उत्तमान् विदुषो दिव्य-गुणान् वा। संहितायां देवाँ उषर्बुधः इत्यत्र दीर्घादटि समानपादे।’ अ० ८।३।९ इति नकारस्य रुत्वम्, आतोऽटि नित्यम्।’ अ० ८।३।३ इत्यनुनासिकश्च। (आ वह) प्रापय। संहितायां (द्व्यचोऽतस्तिङः। अ० ६।३।१३५ इति (दीर्घः) ॥६॥३
भावार्थः
सर्वे जना उषसि प्रबुध्यमानान् दिव्यगुणान् हृदि धारयन्तः, उषर्वद् रश्मिवन्तः प्राणवन्तो यज्ञवन्तः प्रबोधवन्तः सत्यवन्तश्च भूत्वा विदुषां सङ्गेन सदा जागरूकाः सदाचारिणो धर्मात्मानश्च भवेयुः ॥६॥
टिप्पणीः
१. ऋ० १।४४।१, साम १७८०। २. उषसः उषःसम्बन्धि चित्रं चायनीयं दर्शनीयं राधः तेजः, राधयति प्रकाशयतीति—इति भ०। ३. ऋग्भाष्ये दयानन्दर्षिरस्य मन्त्रस्य भावार्थमेवमाह—“मनुष्यैरीश्वराज्ञापालनाय स्वपुरुषार्थेन परमेश्वरम् अनलसान् उत्तमान् विदुषश्चाश्रित्य चक्रवर्तिराज्यविद्याश्रीः प्राप्तव्या” इत्यादि।
इंग्लिश (4)
Meaning
O God, pervading Dawn, Thou grandest us various pleasures. Grant knowledge and wealth of diverse nature to him who is charitably deposed. O Immortal, O Creator of the Vedas, grant to him, the organs, which awaken ami receive knowledge with the rise of Sun.
Translator Comment
Those who rise early in the morning and worship God at dawn, receive knowledge from him, and get their organs of perception awakened. Morning is the best time for prayer. 'Him’ in the latter half refers to the charitably disposed person.
Meaning
Agni, lord of life, blazing as the sun, immortal, omniscient of things born, for the man of charity who has surrendered himself to you, you bring today wonderful wealth of the dawn, and, with yogis and blessings of nature, awake at the dawn. (Rg. 1-44-1)
Translation
O Immortal,Omnipresent andOmniscient God: Grant unto us today (every day) the wonderful Wealth of enlighten- ment. Bring to Thy devotees divine virtues created by spiritual wisdom. Mayst Thou dispel gloom of ignorance by appearing in our hearts, just as darkness of night recedes at the advent of dawn.
Translation
O adorable God, you have perfect knowledge of everything manifested or obscure; may the intellect of your devotees get new light with the coming of every dawn in the morning; may you also bring to this place all Nature’s bounties, appearing along the morning dawn. (Cf. S. 1780; Rv I.44.1)
गुजराती (1)
पदार्थ
પદાર્થ : (जातवेदः अमर्त्य अग्ने) હે ઉત્પન્ન માત્રમાં વિદ્યમાન તથા ઉત્પન્ન માત્રના જ્ઞાતા અમર પરમાત્મન્ ! તું (दाशुषे) પોતાનું આત્મ સમર્પણ કરનાર ઉપાસકને માટે (उषसः) સ્વપ્રકાશરૂપ મોક્ષધામ (विवस्वत् चित्रं राधः) જેમાં વિશેષ સુખ છે, એવા અલૌકિક ઐશ્વર્યને (आवह) પ્રાપ્ત કરાવ. (अद्य) આજ આ જીવનમાં (त्वम्) તું (उषर्बुधः देवान् आवह) સ્વપ્રકાશરૂપ મોક્ષધામનો અનુભવ કરનારા મુક્ત આત્માઓની તરફ મને લઈ જા. (૬)
भावार्थ
ભાવાર્થ : પરમાત્માની ઉપાસના દ્વારા આત્મ સમર્પણ કરનારને તે મોક્ષનું ઐશ્વર્ય પ્રદાન કરે છે અને તેને મોક્ષ આત્મામાં પહોંચાડી દે છે. જ્યાં અમર પરમાત્માનો સંગ નિરંતર થતો રહે છે. નાશવાન સંસારમાં તો એ મર્ત્ય-મરણ ધર્મી બની રહે છે. (૬)
उर्दू (1)
Mazmoon
اپنے کو سپُرد کر دینے والے پر رحمت
Lafzi Maana
(اگنے امرتیہ) پرکاش روپ امرنیتا! میرے ادھیاتم جیون (اُشسا) نئی اُوشا (پربھات) کا (چِترم) اوبھُت اور (ووِسوت) اگیان (اندھکار کو دور کرنے والا (رادھ) آرادھنا (عبادت) روُپ جو دھن ہے (آدہ) اُسے میرے لئے لاؤ (جات وید) سبھی پیدا ہووں میں موجود اور وید گیان کے داتا (داشوُ شے) آتم سمرپن کرنے والے میرے لئے (توّم) آپ (ادیہ) آج سے ہی (اُشر بدھ) میرے جیون میں پربھات لار کر (دیوان آوہ) دوِیہ گنُوں اور دیو شکتیوں کو (آوہ) حاصل کراؤ۔
Tashree
پربھات سمے جاگ کر امرت بھگوان کی امرت گودی میں بیٹھ کر اپنے اندر اُس کے دوِیہ گنُوں کو جگاؤ۔ یہ کہتے ہوئے کہ:
سپُر دم بتو مایئہ خویش را، تُو دانی حسابِ کم و بیش را۔
मराठी (2)
भावार्थ
सर्व माणसांनी उष:काली प्रबुद्ध होणाऱ्या दिव्य गुणांना हृदयात धारण करत उषेप्रमाणे तेजस्वी किरणांनी युक्त, प्राणवान, यज्ञवान, प्रबोधवान व सत्यवान बनून विद्वानांबरोबर सदैव जागरूक, सदाचारी व धर्मात्मा व्हावे. ॥६॥
विषय
परमेश्वराने आम्हाला काम द्यावे, पुढील मंत्रात हे सांगतात. -
शब्दार्थ
हे (अमर्त्य) स्वरूपेण मरणधर्मरहित, (जातवेद:) सर्वज्ञ, सर्वव्यापी आणि ज्ञशनविधी (अग्ने) प्रकाशस्वरूप परमात्मन (त्वम्) आपण (अद्य) आज (दाशुषे) धन धान्य, विद्या आदीचे दान करणाऱ्या मला (उषस:) उष:काळाचे (चित्रम्) अद्भुत अशा (विवस्वत्) अज्ञान, दारिद्रय आदींचा अंधकार दूर करणारे (राध:) सत्य वा ज्योतिरूप धन आणि (उषर्बुध:) उष:काळी स्वत: जागून इतरांना जागविणारे (देवान्) उत्तम विद्वान आणि दिव्य गुण (आ वह) प्राप्त करून या. मी धन व ज्ञान इतरांना देतो. आपण मला ज्ञान प्रकाश, धन, दिव्यगुण व विद्संगती द्या की ज्यायोगे मी हे धन इतरांना देण्यास समर्थ होईन. ।।६।।
भावार्थ
सर्व मनुष्यांनी उष:काळी प्रबुद्ध होणाऱ्या दिव्य गुणांना हृदयी जागृत करावे आणि उषाप्रमाणे किरणयुक्त, प्राणवान, यज्ञवान, प्रबोधवान व सत्यवान होऊन विद्वानांच्या सहवासात राहून सदा जागरूक, सदाचारी आणि धर्मात्मा असावे. ।।६।।
तमिल (1)
Word Meaning
அமிருதனான (ஜாதவேதசனே)! உஷா ஆகாசத்தினது சோதியான ஐசுவரியமே! அதிசய [1]உஷா தேவி அறிவை, [2]அளிப்பவர்களுக்கு, அக்னியே! கொண்டுவரவும்
FootNotes
[5].உஷா தேவி - உதயமாகும்
[6].அளிப்பவர்களுக்கு - பரோபகாரஞ் செய்பவர்களுக்கு
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
Misc Websites, Smt. Premlata Agarwal
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
Sri Dharampal Arya
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal