Sidebar
सामवेद के मन्त्र
सामवेद - मन्त्रसंख्या 907
ऋषिः - सुतंभर आत्रेयः
देवता - अग्निः
छन्दः - जगती
स्वरः - निषादः
काण्ड नाम -
49
ज꣡न꣢स्य गो꣣पा꣡ अ꣢जनिष्ट꣣ जा꣡गृ꣢विर꣣ग्निः꣢ सु꣣द꣡क्षः꣢ सुवि꣣ता꣢य꣣ न꣡व्य꣢से । घृ꣣त꣡प्र꣢तीको बृह꣣ता꣡ दि꣢वि꣣स्पृ꣡शा꣢ द्यु꣣म꣡द्वि भा꣢꣯ति भर꣣ते꣢भ्यः꣣ शु꣡चिः꣢ ॥९०७॥
स्वर सहित पद पाठज꣡न꣢꣯स्य । गो꣣पाः꣢ । गो꣣ । पाः꣢ । अ꣣जनिष्ट । जा꣡गृ꣢꣯विः । अ꣣ग्निः꣢ । सु꣣द꣡क्षः꣢ । सु꣣ । द꣡क्षः꣢꣯ । सु꣣वि꣡ता꣢य । न꣡व्य꣢꣯से । घृ꣣त꣡प्र꣢तीकः । घृ꣣त꣢ । प्र꣣तीकः । बृहता꣢ । दि꣣विस्पृ꣡शा꣢ । दि꣣वि । स्पृ꣡शा꣢꣯ । द्यु꣣म꣢त् । वि । भा꣣ति । भरते꣡भ्यः꣢ । शु꣡चिः꣢꣯ ॥९०७॥
स्वर रहित मन्त्र
जनस्य गोपा अजनिष्ट जागृविरग्निः सुदक्षः सुविताय नव्यसे । घृतप्रतीको बृहता दिविस्पृशा द्युमद्वि भाति भरतेभ्यः शुचिः ॥९०७॥
स्वर रहित पद पाठ
जनस्य । गोपाः । गो । पाः । अजनिष्ट । जागृविः । अग्निः । सुदक्षः । सु । दक्षः । सुविताय । नव्यसे । घृतप्रतीकः । घृत । प्रतीकः । बृहता । दिविस्पृशा । दिवि । स्पृशा । द्युमत् । वि । भाति । भरतेभ्यः । शुचिः ॥९०७॥
सामवेद - मन्त्र संख्या : 907
(कौथुम) उत्तरार्चिकः » प्रपाठक » 3; अर्ध-प्रपाठक » 1; दशतिः » ; सूक्त » 6; मन्त्र » 1
(राणानीय) उत्तरार्चिकः » अध्याय » 5; खण्ड » 3; सूक्त » 1; मन्त्र » 1
Acknowledgment
(कौथुम) उत्तरार्चिकः » प्रपाठक » 3; अर्ध-प्रपाठक » 1; दशतिः » ; सूक्त » 6; मन्त्र » 1
(राणानीय) उत्तरार्चिकः » अध्याय » 5; खण्ड » 3; सूक्त » 1; मन्त्र » 1
Acknowledgment
भाष्य भाग
हिन्दी (4)
विषय
प्रथम ऋचा में परमेश्वर का स्वरूप वर्णित है।
पदार्थ
(जागृविः) जागरूक परमेश्वर (जनस्य) सब मनुष्यों का (गोपाः) रक्षक (अजनिष्ट) बना हुआ है।(सुदक्षः) उत्तम बलवाला वह (अग्निः) अग्रनायक परमेश्वर (नव्यसे) अतिशय नवीन (सुविताय) भद्र-प्राप्ति के लिए सहायक होता है। (घृतप्रतीकः)तेजःस्वरूप, (शुचिः) पवित्र वह (भरतेभ्यः) धारणा, ध्यान, समाधि में स्थित जनों के लिए (दिविस्पृशा) आत्मा को छूनेवाले (बृहता) महान् तेज से (द्युमत्) दीप्यमान होता हुआ (वि भाति) शोभित होता है ॥१॥
भावार्थ
तेजःस्वरूप परमेश्वर उपासकों का रक्षक होता हुआ उन्हें दिव्य तेज प्रदान करके कृतार्थ करता है ॥१॥
पदार्थ
(भरतेभ्यः-नव्यसे सुविताय) परमात्मा को अन्तरात्मा में धारण करने वालों के लिए अत्यन्त नवीन अपूर्व कल्याणार्थ (जनस्य गोपाः) जायमान—उत्पन्न स्थावर जङ्गम संसार का गोपायिता रक्षक धारक (जागृविः) जागरूक सदा सावधान (सुदक्षः) प्रशंसनीय बल वाला—यथावत् बल प्रयोक्ता संसारचालन दुष्टताड़न करने योग्य बल रखने वाला (घृतप्रतीकः) तेज*49 से प्रीति जिसकी है ऐसा तेजस्वी तेजःस्वरूप (शुचिः) अत्यन्त निर्मल (अग्निः) उपासक का अग्रणेता परमात्मा (अजनिष्ट) प्रकट होता है, जो (दिविस्पृशा महता द्युमत्-विभाति) मोक्ष—अमृतधाम को स्पर्श करनेवाले महान् दीप्तिमान्*50 धर्म से विशेष भासमान हो रहा है॥१॥
टिप्पणी
[*49. “तेजो वै घृतम्” [मै॰ १.६.८]।] [*50. द्युमत्-द्युमता “सुपां सुलुक्.....” [अष्टा॰ ७.१.३९]।]
विशेष
ऋषिः—सुतम्भरः ‘सायणमते शतम्भरः’ (साक्षात् किए परमात्मा को धारण करने वाला या शत प्रकार—बहु प्रकार से परमात्मा का विवेचन कर धारण करने वाला)॥ देवता—अग्निः (ज्ञानप्रकाशस्वरूप परमात्मा)॥<br>
विषय
भरतों में प्रभु का प्रकाश
पदार्थ
वे प्रभु (नव्यसे) = नवतर, अर्थात् अत्यन्त स्तुत्य [नू स्तुतौ] (सुविताय) = सर्वकल्याण के लिएसबकी शुभगति के लिए [सु+इताय] (अजनिष्ट) = प्रादुर्भूत होते हैं; जो– १. (जनस्य गोपाः) = उत्पन्न होनेवाले प्राणिमात्र के रक्षक हैं, २. (जागृविः) = लोककल्याण के लिए सदा जागरणशील हैं, ३. (अग्निः) = सर्वत्र गमनशील हैं – सबको आगे और आगे ले-चलनेवाले हैं, ४. (सुदक्षः) = समुन्नति व समृद्धि प्राप्त करानेवाले हैं [दक्षति: समर्धयतिकर्मा], ५. (घृतप्रतीकः) = दीप्तिमय मूर्त्तिवाले हैं, सहस्रों सूर्यसम ज्योतिवाले हैं, ६. (बृहता) = महान् (दिविस्पृशा) = द्युलोक को छूनेवाले [तेज से युक्त], (शुचिः) = अत्यन्त पवित्र व दीप्त वे प्रभु, ८. (भरतेभ्यः) = अपने में दिव्यता का व यज्ञिय भावना का भरण करनेवाले लोगों के लिए (द्युमत्) = प्रकाशवत्ता से (विभाति) = विशेषरूप से चमकते हैं, अर्थात् आत्मोन्नति करनेवाले लोगों के लिए प्रकाशित होते हैं – इनके हृदयों को प्रकाश से परिपूर्ण कर देते हैं।
प्रस्तुत मन्त्र का ऋषि'सुतम्भर' = यज्ञ की भावना को अपने अन्दर भरनेवाला अथवा आत्रेय-काम, क्रोध व लोभ से ऊपर उठा हुआ व्यक्ति है। प्रभु इसके हृदय में प्रकाशित होते हैं ।
भावार्थ
हम 'भरत' बनें, प्रभु हमारे हृदयों में प्रकाशित होंगे ।
विषय
missing
भावार्थ
(जनस्य गोपाः) समस्त जनों और जन्तुओं का रक्षक, (जागृविः) सदा जागरणशील, कभी आलस्य न करने वाला (सुदक्षः) उत्तम बल से सम्पन्न, (घृतप्रतीकः) घृत, दीप्ति विशेष, ओजस्विता से सर्वत्र पहिचानने योग्य, (शुचिः) शुद्ध, स्वच्छ अन्तःकरण वाला, निष्कपट (अग्निः) सबको आगे ले चलने वाला, आचार्यस्वरूप, अग्नि के समान तेजस्वी नायक, परम पुरुष, सबके (नव्यसे) नये नये अपूर्व (सुविताय) कल्याण के लिये (अजनिष्ट) प्रकट होता है। और वही (बृहता) बड़े भारी (दिविस्पृशा) आकाश तक को स्पर्श करने वाले सूर्य-समान तेज से (भरतेभ्यः) भरण पोषण करने हारे विद्वान् पुरुषों के लिये (द्युमत्) ज्ञानमय प्रकाशस्वरूप होकर (विभाति) विशेष रूप से शोभा देता है। अग्नि और सूर्य के दृष्टान्त से विद्वान् और ईश्वर का वर्णन किया गया है।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
ऋषिः—१ आकृष्टामाषाः। २ अमहीयुः। ३ मेध्यातिथिः। ४, १२ बृहन्मतिः। ५ भृगुर्वारुणिर्जमदग्निः। ६ सुतंभर आत्रेयः। ७ गृत्समदः। ८, २१ गोतमो राहूगणः। ९, १३ वसिष्ठः। १० दृढच्युत आगस्त्यः। ११ सप्तर्षयः। १४ रेभः काश्यपः। १५ पुरुहन्मा। १६ असितः काश्यपो देवलो वा। १७ शक्तिरुरुश्च क्रमेण। १८ अग्निः। १९ प्रतर्दनो दैवोदासिः। २० प्रयोगो भार्गव अग्निर्वा पावको बार्हस्पत्यः, अथर्वाग्नी गृहपतियविष्ठौ सहसः स्तौ तयोर्वान्यतरः। देवता—१—५, १०–१२, १६-१९ पवमानः सोमः। ६, २० अग्निः। ७ मित्रावरुणो। ८, १३-१५, २१ इन्द्रः। ९ इन्द्राग्नी ॥ छन्द:—१,६, जगती। २–५, ७–१०, १२, १६, २० गायत्री। ११ बृहती सतोबृहती च क्रमेण। १३ विराट्। १४ अतिजगती। १५ प्रागाधं। १७ ककुप् च सतोबृहती च क्रमेण। १८ उष्णिक्। १९ त्रिष्टुप्। २१ अनुष्टुप्। स्वरः—१,६, १४ निषादः। २—५, ७—१०, १२, १६, २० षड्जः। ११, १३, १५, १७ मध्यमः। १८ ऋषभः। १९ धैवतः। २१ गान्धारः॥
संस्कृत (1)
विषयः
तत्रादौ परमेश्वरस्य स्वरूपमाह।
पदार्थः
(जागृविः) जागरूकः परमेश्वरः (जनस्य) सर्वेषां जनानाम् (गोपाः) रक्षकः (अजनिष्ट) जातोऽस्ति।(सुदक्षः) सुबलः सः (अग्निः) अग्रणीः परमेश्वरः (नव्यसे)अतिशयेन नवीनाय (सुविताय) भद्रप्राप्तये सहायको जायते। (घृतप्रतीकः) तेजःस्वरूपः। [घृतं तेजोमयं प्रतीकं रूपं यस्य सः। घृ क्षरणदीप्त्योः।] (शुचिः) पवित्रः सः (भरतेभ्यः२) धारणाध्यानसमाधिस्थेभ्यो जनेभ्यः। [डुभृञ् धारणपोषणयोः इत्यस्मात् ‘भृमृदृशि’ उ० ३।११० इत्यनेन अतच् प्रत्ययः।] (दिविस्पृशा) आत्मस्पर्शिना (बृहता) महता तेजसा (द्युमत्) भासमानः सन् (विभाति) शोभते ॥१॥३
भावार्थः
तेजःस्वरूपः परमेश्वर उपासकानां रक्षकः सन् तान् दिव्यतेजःप्रदानेन कृतार्थयति ॥१॥
टिप्पणीः
१. ऋ० ५।११।१, यजु० १५।२७। २. भरत इति ऋत्विङ्नाम। निघं० ३।१८। (भरतेभ्यः) धारणपोषणकृद्भ्यो मनुष्येभ्यः इति ऋ० ५।११।१ भाष्ये द०। ३. दयानन्दर्षिणा ऋग्भाष्ये यजुर्भाष्ये च मन्त्रोऽयं क्रमेण पावकपक्षे विद्युत्पक्षे च व्याख्यातः।
इंग्लिश (2)
Meaning
A leader, the guardian of the people, free from idleness foil of strength, well-known for vitality, pure in heart, is born for fresh prosperity. He with high heaven-touching lustre like the sun, shines splendidly for the learned with his knowledge.
Translator Comment
See Yajur 15-27.
Meaning
Agni, fire energy, friend and protector of man, ever awake, versatile power, it arises for the latest good of humanity. Feeding and rising on the fuel of ghrta, shining pure and magnificent with heat and light touching the skies, it shines and gives light for those who feed and keep the fire burning. (Rg. 5-11-1)
गुजराती (1)
पदार्थ
પદાર્થ : (भरतेभ्यः नव्यसे सुविताय) પરમાત્માને અન્તરાત્મામાં ધારણ કરનારાઓને માટે અત્યંત નવીન અપૂર્વ કલ્યાણ માટે (जनस्य गोपाः) જાયમાન =ઉત્પન્ન સ્થાવર જંગમ સંસારના ગોપયિતા-રક્ષક ધારક (जागृभिः) જાગરુક સદા સાવધાન (सुदक्षः) પ્રશંસનીય બળવાળા-યથાવત્ બળ પ્રયોક્તા સંસાર સંચાલન, દુષ્ટ તાડન કરવા યોગ્ય બળ રાખનાર (घृत प्रतीकः) જેની તેજથી પ્રીતિ છે એવા તેજઃ સ્વરૂપ (शुचिः) અત્યંત નિર્મળ (अग्निः) ઉપાસકના અગ્રણી પરમાત્મા (अजनिष्ट) પ્રકટ થાય છે, જે (दिविस्पृशा महता द्युमत् विभाति) મોક્ષ-અમૃતધામને સ્પર્શ કરનાર મહાન દીપ્તિમાન ધર્મથી વિશેષ પ્રકાશમાન થઈ રહેલ છે. (૧)
मराठी (1)
भावार्थ
तेज:स्वरूप परमेश्वर उपासकांचा रक्षक असतो. त्यांना दिव्य तेज प्रदान करून कृतार्थ करतो. ॥१॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
Misc Websites, Smt. Premlata Agarwal
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
Sri Dharampal Arya
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal