Loading...

सामवेद के मन्त्र

  • सामवेद का मुख्य पृष्ठ
  • सामवेद - मन्त्रसंख्या 908
    ऋषिः - सुतंभर आत्रेयः देवता - अग्निः छन्दः - जगती स्वरः - निषादः काण्ड नाम -
    31

    त्वा꣡म꣢ग्ने꣣ अ꣡ङ्गि꣢रसो꣣ गु꣡हा꣢ हि꣣त꣡मन्व꣢꣯विन्दञ्छिश्रिया꣣णं꣡ वने꣢꣯वने । स꣡ जा꣢यसे म꣣थ्य꣡मा꣢नः꣣ स꣡हो꣢ म꣣ह꣡त्त्वामा꣢꣯हुः꣣ स꣡ह꣢सस्पु꣣त्र꣡म꣢ङ्गिरः ॥९०८॥

    स्वर सहित पद पाठ

    त्वाम् । अ꣣ग्ने । अ꣡ङ्गि꣢꣯रसः । गु꣡हा꣢꣯ । हि꣣त꣢म् । अ꣡नु꣢꣯ । अ꣣विन्दन् । शिश्रियाण꣢म् । व꣡ने꣢꣯वने । व꣡ने꣢꣯ । व꣣ने । सः꣢ । जा꣣यसे । मध्य꣡मा꣢नः । स꣡हः꣢꣯ । म꣣ह꣢त् । त्वाम् । आ꣣हुः । स꣡ह꣢꣯सः । पु꣣त्र꣢म् । पु꣣त् । त्र꣢म् । अ꣢ङ्गिरः ॥९०८॥


    स्वर रहित मन्त्र

    त्वामग्ने अङ्गिरसो गुहा हितमन्वविन्दञ्छिश्रियाणं वनेवने । स जायसे मथ्यमानः सहो महत्त्वामाहुः सहसस्पुत्रमङ्गिरः ॥९०८॥


    स्वर रहित पद पाठ

    त्वाम् । अग्ने । अङ्गिरसः । गुहा । हितम् । अनु । अविन्दन् । शिश्रियाणम् । वनेवने । वने । वने । सः । जायसे । मध्यमानः । सहः । महत् । त्वाम् । आहुः । सहसः । पुत्रम् । पुत् । त्रम् । अङ्गिरः ॥९०८॥

    सामवेद - मन्त्र संख्या : 908
    (कौथुम) उत्तरार्चिकः » प्रपाठक » 3; अर्ध-प्रपाठक » 1; दशतिः » ; सूक्त » 6; मन्त्र » 2
    (राणानीय) उत्तरार्चिकः » अध्याय » 5; खण्ड » 3; सूक्त » 1; मन्त्र » 2
    Acknowledgment

    हिन्दी (4)

    विषय

    अगले मन्त्र में परमात्मा की प्राप्ति का विषय है।

    पदार्थ

    हे (अग्ने) अग्रनायक परमेश्वर ! (गुहा हितम्) गुहा में निहित अर्थात् गुह्य, (वने वने) प्रत्येक किरण में वा प्रत्येक जीव में (शिश्रियाणम्) विद्यमान (त्वाम्) आपको (अङ्गिरसः) तपस्वी प्राणायामाभ्यासी जन(अन्वविन्दन्) प्राप्त कर लेते हैं। (सः) वह आप (मथ्यमानः) ध्यान किये जाते हुए (महत् सहः) उपासक के महान् बल (जायसे) हो जाते हो। हे (अङ्गिरः) प्राणों के समान प्रिय ! (त्वाम्) आपको (सहसः) बल का (पुत्रम्) पुतला (आहुः) कहते हैं ॥२॥

    भावार्थ

    परमेश्वर प्रत्येक पदार्थ में विद्यमान होता हुआ भी चर्मचक्षु से दिखायी न देने के कारण गुह्य है। तप और ध्यान से ही वह प्राप्त होने योग्य है। ध्यानी लोग उसके महान् बल और तेज का साक्षात्कार करते हैं ॥२॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    पदार्थ

    (अग्ने) हे अग्रणेता परमात्मन्! (त्वाम्) तुझे (अङ्गिरसः) तेरे सम्बन्ध में पढ़ने पढ़ाने वाले तेरा अध्यात्मयज्ञ कराने वाले विद्वान् ऋषिजन*51 (गुहाहितम्-अन्वविन्दन्) हृदय में अनुभव कर लेते हैं (वने वने शिश्रियाणम्) सम्भजन सम्भजन—स्तुति प्रार्थना उपासना में*52 आश्रयणीय देव को (सः-मथ्यमानः-जायसे) वह तू अभ्यास वैराग्य द्वारा मन्थन से हृदय में प्रकाशित होता है (सहः-महत्-अङ्गिरः) हे बलरूप महत्त्वरूप अग्नि परमात्मन्! (त्वां सहसः पुत्रम्-आहुः) तुझे महान् योगबल का पुत्र—योगबल से प्राप्त होने वाला कहते हैं॥२॥

    टिप्पणी

    [*51. “तान् हादित्यानङ्गिरसो याजयाञ्चक्रुः” [गो॰ २.६.१४]।] [*52. “वन षण सम्भक्तौ” [भ्वादि॰]।]

    विशेष

    <br>

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    पुत्रों द्वारा पिता का अन्वेषण

    पदार्थ

    १. हे (अग्ने) = सम्पूर्ण अग्रगति के साधक अथवा प्रकाश के पुञ्ज प्रभो ! (गुहा हितम्) = हृदयगुहा में रखे हुए आपको (अङ्गिरसः) = आपके सच्चे पुत्रों ने, जिनका नाम अङ्गिरस पड़ा, उन्होंने (त्वाम्) = आपको (अन्वविन्दन्) = प्राप्त किया [ते अङ्गिरसः सूनवस्ते अग्नेः परि जज्ञिरे - ऋ० १०.६२.५]। प्रभु सर्वव्यापकता के नाते हमारे हृदयों में विद्यमान हैं ही, परन्तु उस हृदयरूप गुहा में स्थित प्रभु का दर्शन वे ही कर पाते हैं जो उस प्रभु के सच्चे पुत्र बनते हैं। प्रभु तेजस्विता के पुञ्ज हैं। ये अङ्गिरस भी तेजस्वी बनकर प्रभु के सच्चे पुत्र बनते हैं । २. (वनेवने) = [वनु याचने]=प्रत्येक याचना के समय (शिश्रियाणम्) = जिसका आश्रय लिया जाता है, ऐसे आप हैं। मनुष्य को जब कभी कोई कमी दिखती है, तो आपकी ओर ही देखते हैं । ३. (सः) = वे आप (मथ्यमानः) = मस्तिष्क व हृदयरूप दो अरणियों से मथे जाने पर (जायसे) = प्रादुर्भूत होते हैं । वे प्रभु हृदय व मस्तिष्क के मन्थन से- श्रद्धा व विद्या के समन्वय से प्रादुर्भूत होते हैं । ४. (सहो महत्) = आप महनीय बल हैं। प्रभु ‘तेज-वीर्य-बल-ओजमन्यु व सहस्' हैं और इस प्रकार प्रभु की तेजस्विता का पर्यवसान ‘सहस्' में है । ५. हे (अङ्गिर:) = अङ्गिरसों से उपलब्ध होनेवाले प्रभो ! (त्वाम्) = आपको (सहसः पुत्रम्) = सहस् का पुत्र (आहुः) = कहते हैं, क्योंकि सहस् को धारण करने से ही प्रभु का दर्शन हो पाता है, अतः प्रभु को 'सहस् का पुत्र' कह दिया गया है। सहस् का पुञ्ज [पुतला] होने से भी प्रभु सहस्-पुत्र हैं|

    भावार्थ

    प्रभु का सच्चा पुत्र अङ्गिरस् बनकर, मनुष्य प्रभु का दर्शन पाता है I
     

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    missing

    भावार्थ

    हे (अग्ने) ज्ञानस्वरूप प्रकाशस्वरूप परमात्मन् ! (वने वने) जिस प्रकार जंगल जंगल में, या काष्ठ काष्ठ में आग गुप्तरूप से रहती है उसी प्रकार जीव, जीव में (शिश्रियाणं) व्यापक (गुहाहितं) हृदय में छुपे हुए (त्वां) तुझको (अंगिरसः) ज्ञानी लोग प्रत्येक पदार्थ में (अनु अविन्दन्) खोज करते और प्राप्त करते हैं। (सः) वह आप (सहः) सर्वशक्तिमान् (मथ्यमानः) हृदयदेश में पुनः प्रत्याहरण या मनन करने योग्य, (महत्) महान हैं। हे (अंगिरः) ज्ञानस्वरूप ! (त्वां) आपको (सहसस्पुत्रं) योगशक्ति, या योगबल से पुरुष की पापों से रक्षा करने हारा (आहुः) कहते हैं। आत्मा, विद्वान्, परमात्मा और अग्नि चारों पक्षों में स्पष्ट है।

    टिप्पणी

    missing

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    ऋषिः—१ आकृष्टामाषाः। २ अमहीयुः। ३ मेध्यातिथिः। ४, १२ बृहन्मतिः। ५ भृगुर्वारुणिर्जमदग्निः। ६ सुतंभर आत्रेयः। ७ गृत्समदः। ८, २१ गोतमो राहूगणः। ९, १३ वसिष्ठः। १० दृढच्युत आगस्त्यः। ११ सप्तर्षयः। १४ रेभः काश्यपः। १५ पुरुहन्मा। १६ असितः काश्यपो देवलो वा। १७ शक्तिरुरुश्च क्रमेण। १८ अग्निः। १९ प्रतर्दनो दैवोदासिः। २० प्रयोगो भार्गव अग्निर्वा पावको बार्हस्पत्यः, अथर्वाग्नी गृहपतियविष्ठौ सहसः स्तौ तयोर्वान्यतरः। देवता—१—५, १०–१२, १६-१९ पवमानः सोमः। ६, २० अग्निः। ७ मित्रावरुणो। ८, १३-१५, २१ इन्द्रः। ९ इन्द्राग्नी ॥ छन्द:—१,६, जगती। २–५, ७–१०, १२, १६, २० गायत्री। ११ बृहती सतोबृहती च क्रमेण। १३ विराट्। १४ अतिजगती। १५ प्रागाधं। १७ ककुप् च सतोबृहती च क्रमेण। १८ उष्णिक्। १९ त्रिष्टुप्। २१ अनुष्टुप्। स्वरः—१,६, १४ निषादः। २—५, ७—१०, १२, १६, २० षड्जः। ११, १३, १५, १७ मध्यमः। १८ ऋषभः। १९ धैवतः। २१ गान्धारः॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    संस्कृत (1)

    विषयः

    अथ परमात्मप्राप्तिविषयमाह।

    पदार्थः

    हे (अग्ने) अग्रणीः परमेश्वर ! (गुहा हितम्) गुहायां निहितम्, गुह्यम्, (वने वने) किरणे किरणे। [वनमिति रश्मिनाम। निघं० १।५।] जीवे जीवे वा२ (शिश्रियाणम्)श्रयन्तम्। [श्रिञ् सेवायाम्, शानच्।] (त्वाम् अङ्गिरसः) तपस्विनः प्राणायामाभ्यासिनो जनाः (अन्वविन्दन्) प्राप्नुवन्ति। (सः) असौ त्वम् (मथ्यमानः) ध्यायमानः (महत् सहः) उपासकस्य महद् बलम् (जायसे) भवसि। हे (अङ्गिरः) प्राणवत् प्रिय ! (त्वाम्) भवन्तम् (सहसः) बलस्य (पुत्रम्) पुत्तलम् (आहुः) कथयन्ति ॥२॥३

    भावार्थः

    परमेश्वरः पदार्थे पदार्थे विद्यमानोऽपि चर्मचक्षुषाऽदृश्यत्वाद् गुह्यो वर्तते। तपसा ध्यानेनैव च स लभ्योऽस्ति। ध्यानिनो जनास्तस्य महद् बलं तेजश्च साक्षात्कुर्वन्ति ॥२॥

    टिप्पणीः

    १. ऋ० ५।११।६, य० १५।२८। २. वने वने जङ्गले जङ्गलेऽग्नाविव जीवे जीवे इति ऋ० ५।११।६ भाष्ये द०। ३. दयानन्दर्षिणा मन्त्रोऽयमृग्भाष्ये परमात्मपक्षे यजुर्भाष्ये च बाह्याभ्यन्तराग्निपक्षे व्याख्यातः।

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (2)

    Meaning

    O Omniscient God, present in each soul, hidden in the inmost recesses of the heart, the learned search for and find Thee in each object. Thou art Great, O Almighty Father, worthy of meditation in the heart Again and again, O God, the Embodiment of knowledge, the sages call Thee the Saviour of men from sins through Yoga.

    Translator Comment

    See Yajur 15-28.^Griffith translates Angirasas as members of a family of priestly Fathers, regarded as the typical first sacrifices. According to Griffith, Agni, fearing to share the fate of his three elder brothers who had perished in the service of the gods, fled away and hid himself. The gods or the Angirasas discovered him and persuaded him to return to his sacred duties. Angiras: Agni is called the best or oldest of Angirasas, as his aid was necessary for the due performance of Sacrifice. This explanation is inadmissible and wide the mark, as there is no history in the Vedas. Angiras mean learned people, and Angiras means God full of knowledge.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    Angira, life breath of the universe, light and fire of the world, Agni, pervading every forest, every ray of light and every living being, holy yajakas dedicated to you as to the breath of life awaken and realise you through meditation in the cave of the heart when you are hidden as a mysterious flame, and you, stirred through contemplation, concentrated and enkindled, rise as a great power of light and victory. Rightly they call you manifestation of the omnipotent. (Rg. 5-11-6)

    इस भाष्य को एडिट करें

    गुजराती (1)

    पदार्थ

    પદાર્થ : (अग्ने) અગ્રણી પરમાત્મન્ ! (त्वाम्) તને (अङ्गिरसः)  તારા સંબંધમાં ભણવા ભણાવવાવાળા તારો અધ્યાત્મયજ્ઞ કરાવનારા વિદ્વાન ઋષિજનો (गुहाहितम् अन्वविन्दन्) હૃદયમાં અનુભવ કરી લે છે. (वने वने शिश्रियाणम्) સંભજન-સંભજન-સ્તુતિ, પ્રાર્થના, ઉપાસનામાં આશ્રયણીય દેવને (सः मध्यमानः जायसे) તે તું અભ્યાસ અને વૈરાગ્ય દ્વારા મન્થન વડે હૃદયમાં પ્રકાશિત થાય છે. (सहः महत् अङ्गिरः) હે બળરૂપ મહત્ત્વરૂપ અગ્નિ પરમાત્મન્ ! (त्वां सहसः पुत्रम् आहुः) તને મહાન યોગબળનો પુત્ર-યોગબળથી પ્રાપ્ત થનાર કહેવામાં આવે છે. (૨)

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (1)

    भावार्थ

    परमेश्वर प्रत्येक पदार्थात विद्यमान असूनही चर्मचक्षूने दिसत नसल्यामुळे गुह्म आहे. तपस्वी व ध्यानी लोक त्याच्या महान बलाचा व तेजाचा साक्षात्कार करतात. ॥२॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top