Sidebar
सामवेद के मन्त्र
सामवेद - मन्त्रसंख्या 955
ऋषिः - त्रय ऋषयः
देवता - पवमानः सोमः
छन्दः - जगती
स्वरः - निषादः
काण्ड नाम -
20
गो꣣वि꣡त्प꣢वस्व वसु꣣वि꣡द्धि꣢रण्य꣣वि꣡द्रे꣢तो꣣धा꣡ इ꣢न्दो꣣ भु꣡व꣢ने꣣ष्व꣡र्पि꣢तः । त्व꣢ꣳ सु꣣वी꣡रो꣢ असि सोम विश्व꣣वि꣢꣫त्तं त्वा꣣ न꣢र꣣ उ꣡प꣢ गि꣣रे꣡म आ꣢꣯सते ॥९५५॥
स्वर सहित पद पाठगो꣣वि꣢त् । गो꣣ । वि꣢त् । प꣣वस्व । वसुवि꣡त् । व꣣सु । वि꣢त् । हि꣣रण्यवित् । हि꣣रण्य । वि꣢त् । रे꣣तो꣢धाः । रे꣣तः । धाः꣢ । इ꣣न्दो । भु꣡व꣢꣯नेषु । अ꣡र्पि꣢꣯तः । त्वम् । सु꣣वी꣡रः꣢ । सु꣣ । वी꣡रः꣢꣯ । अ꣣सि । सोम । विश्ववित्꣢ । वि꣣श्व । वि꣢त् । तम् । त्वा꣣ । न꣡रः꣢꣯ । उ꣡प꣢꣯ । गि꣣रा꣢ । इ꣣मे꣢ । आ꣣सते ॥९५५॥
स्वर रहित मन्त्र
गोवित्पवस्व वसुविद्धिरण्यविद्रेतोधा इन्दो भुवनेष्वर्पितः । त्वꣳ सुवीरो असि सोम विश्ववित्तं त्वा नर उप गिरेम आसते ॥९५५॥
स्वर रहित पद पाठ
गोवित् । गो । वित् । पवस्व । वसुवित् । वसु । वित् । हिरण्यवित् । हिरण्य । वित् । रेतोधाः । रेतः । धाः । इन्दो । भुवनेषु । अर्पितः । त्वम् । सुवीरः । सु । वीरः । असि । सोम । विश्ववित् । विश्व । वित् । तम् । त्वा । नरः । उप । गिरा । इमे । आसते ॥९५५॥
सामवेद - मन्त्र संख्या : 955
(कौथुम) उत्तरार्चिकः » प्रपाठक » 3; अर्ध-प्रपाठक » 2; दशतिः » ; सूक्त » 1; मन्त्र » 1
(राणानीय) उत्तरार्चिकः » अध्याय » 6; खण्ड » 1; सूक्त » 1; मन्त्र » 1
Acknowledgment
(कौथुम) उत्तरार्चिकः » प्रपाठक » 3; अर्ध-प्रपाठक » 2; दशतिः » ; सूक्त » 1; मन्त्र » 1
(राणानीय) उत्तरार्चिकः » अध्याय » 6; खण्ड » 1; सूक्त » 1; मन्त्र » 1
Acknowledgment
भाष्य भाग
हिन्दी (4)
विषय
प्रथम मन्त्र में सोम नाम से परमात्मा का विषय वर्णित करते हैं।
पदार्थ
हे (इन्दो) तेजस्वी तथा ऐश्वर्य की वर्षा करनेवाले परमात्मन् ! (गोवित्) गौएँ प्राप्त करानेवाले, (वसुवित्) धन प्राप्त करानेवाले और (हिरण्यवित्) सुवर्ण प्राप्त करानेवाले आप (पवस्व) हमें पवित्र करो। (रेतोधाः) वीर्यप्रदाता आप (भुवनेषु) लोकों में (अर्पितः) व्याप्त हो। हे (सोम) सर्वोत्पादक परमात्मन् ! (त्वम्) आप (सुवीरः) श्रेष्ठ वीर प्राप्त करानेवाले और (विश्ववित्) सर्वज्ञाता (असि) हो। (तं त्वा) ऐसे आपकी (इमे) ये (नरः) उपासक जन (गिरा) स्तुतिवाणी से (उप आसते) उपासना कर रहे हैं ॥१॥
भावार्थ
जगदीश्वर ने ही हमारे उपयोग के लिए बहुमूल्य सब पदार्थ निःशुल्क दिये हुए हैं। ऐसे उपकारक उसको हम कृतज्ञता के साथ स्मरण क्यों न करें ? ॥१॥
पदार्थ
(इन्दो सोम) हे आनन्दरसपूर्ण शान्त परमात्मन्! तू (गोवित्) वाणी—वेदवाणी को प्राप्त कराने वाला (वसुवित्) मोक्षवास प्राप्त कराने वाला (हिरण्यवित्) अमृत को प्राप्त करानेवाला*1 (रेतोधा) प्राण का धारण करानेवाला*2 (भुवनेषु-अर्पितः) सब लोकों—पिण्डों में प्राप्त है (त्वम्) तू (सुवीरः-असि) उपासकजन उत्तम वीर जिसके आश्रय से बन जाते हैं ऐसा है (विश्ववित्) सर्वज्ञ है (इमे नरः-तं त्वा गिरा-उपासते) ये मुमुक्षुजन स्तुति से उस तुझ को उपासित करते हैं, तेरी उपासना करते हैं॥१॥
टिप्पणी
[*1. “अमृतं वै हिरण्यम्” [तै॰ स॰ ५.२.७.२]।] [*2. “प्राणो रेतः” [ऐ॰ २.३८]।]
विशेष
ऋषिः—त्रय ऋषिगणाः (तीन ऋषिगण—मन वाणी प्राण के द्रष्टा ज्ञाता)॥ देवता—पवमानः सोमः (धारारूप में प्राप्त होने वाला सोम)॥ छन्दः—जगती॥<br>
विषय
उपासना
पदार्थ
हे (इन्दो) = परमैश्वर्यवन् ! (सोम) = सम्पूर्ण जगत् को जन्म देनेवाले प्रभो ! (त्वम्) = आप १. (गोवित्) = सब वेदवाणियों को देनेवाले हैं। सृष्टि के प्रारम्भ में जीवहित के लिए आप वेदज्ञान प्राप्त कराते हैं । २. (वसुवित्) = निवास के लिए आवश्यक धन देनेवाले हैं, ३. (हिरण्यवित्) = [हिरण्यं वै ज्योतिः] ज्योति प्राप्त करानेवाले हैं, ४. (रेतोधा:) = जीवन-तन्तु को अविच्छिन्न रखने के लिए रेतस् का आधान करते हैं [कोन्वस्मिन् रेतो न्यदधात् तन्तुरातायताम् इति], ५. (भुवनेषु अर्पितः) = आप सब लोक-लोकान्तरों में व्याप्त हैं। ६. (त्वम्) = आप (सुवीरः असि) = उत्तम वीर हैं, ७. (विश्ववित्) = आप सभी आवश्यक वस्तुओं के देनेवाले हैं । ८. (तं त्वा) = उस आपको (इमे नरः) = ये मनुष्य गिरा-वेदवाणी से (उपासते) = उपासित करते हैं। ९. वे आप पवस्व हमारे जीवनों को पवित्र कर दीजिए ।
भावार्थ
हम प्रभु से याचना करें कि वे प्रभु हमें 'गौ, वसु, हिरण्य, रेतस्' व अन्य सब आवश्यक वस्तुएँ प्राप्त कराएँ । हम आपकी ही उपासना करते हैं । आप हमारे जीवनों को पवित्र कर दीजिए ।
विषय
missing
भावार्थ
हे (सोम) सबके उत्पादक परमात्मन् ! आप (गोवित्) वेदवाणियों, ज्ञानरश्मियों और इन्द्रियों को प्राप्त कराने हारे, एवं समस्त गतिमान् पदार्थों में व्यापक हैं। आप (वसुवित्) सब धनों के दाता, समस्त जीवों को प्राप्त और समस्त वास देने हारे लोकों में व्यापक हैं, आप (हिरण्यविद्) समस्त धनों को प्राप्त करने हारे और समस्त तेजोमय पिण्डों में भी व्यापक हैं। हे (इन्द्रो) इस समस्त संसार में व्यापक ! हे ऐश्वर्य के स्वामिन् ! आप (भुवनेषु) समस्त लोकों में (रेतोधाः) जीवों और नाना प्रकार के सर्गों को उत्पन्न करने के सामर्थ्य को स्वयं धारण करके (अर्पितः) सब में व्याप्त हो, (त्वं) आप (विश्ववित्) सर्वज्ञ और (सुवीरः) उत्तम शक्तिमान् (असि) हैं। (तं त्वा) उन आपको (इमे नरः) ये समस्त मनुष्य (गिरा) अपनी वाणी द्वारा (उप आसते) उपासना करते हैं। आप (पवस्व) हमारे हृदयों में प्रकट होइये।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
ऋषिः—त्रय ऋषिगणाः। २ काश्यपः ३, ४, १३ असितः काश्यपो देवलो वा। ५ अवत्सारः। ६, १६ जमदग्निः। ७ अरुणो वैतहव्यः। ८ उरुचक्रिरात्रेयः ९ कुरुसुतिः काण्वः। १० भरद्वाजो बार्हस्पत्यः। ११ भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा १२ मनुराप्सवः सप्तर्षयो वा। १४, १६, २। गोतमो राहूगणः। १७ ऊर्ध्वसद्मा कृतयशाश्च क्रमेण। १८ त्रित आप्तयः । १९ रेभसूनू काश्यपौ। २० मन्युर्वासिष्ठ २१ वसुश्रुत आत्रेयः। २२ नृमेधः॥ देवता—१-६, ११-१३, १६–२०, पवमानः सोमः। ७, २१ अग्निः। मित्रावरुणौ। ९, १४, १५, २२, २३ इन्द्रः। १० इन्द्राग्नी॥ छन्द:—१, ७ नगती। २–६, ८–११, १३, १६ गायत्री। २। १२ बृहती। १४, १५, २१ पङ्क्तिः। १७ ककुप सतोबृहती च क्रमेण। १८, २२ उष्णिक्। १८, २३ अनुष्टुप्। २० त्रिष्टुप्। स्वर १, ७ निषादः। २-६, ८–११, १३, १६ षड्जः। १२ मध्यमः। १४, १५, २१ पञ्चमः। १७ ऋषभः मध्यमश्च क्रमेण। १८, २२ ऋषभः। १९, २३ गान्धारः। २० धैवतः॥
संस्कृत (1)
विषयः
अथ सोमनाम्ना परमात्मविषयो वर्ण्यते।
पदार्थः
हे (इन्दो) तेजस्विन् ऐश्वर्यवर्षक परमात्मन् ! (गोवित्) गवां लम्भकः, (वसुवित्) धनानां लम्भकः, (हिरण्यवित्) सुवर्णानां लम्भकश्च त्वम् (पवस्व) अस्मान् पुनीहि। (रेतोधाः) वीर्यप्रदाता त्वम् (भुवनेषु) लोकेषु (अर्पितः) व्याप्तः असि। हे (सोम)सर्वोत्पादक परमात्मन् ! (त्वम् सुवीरः) श्रेष्ठानां वीराणां प्रापकः (विश्ववित्) सर्वज्ञः च (असि) वर्तसे।(तं त्वा) तादृशं त्वाम् (इमे) एते (नरः) उपासकाः जनाः (गिरा) स्तुतिवाचा (उप आसते) उपतिष्ठन्ते ॥१॥
भावार्थः
जगदीश्वरेणैवास्माकमुपयोगाय बहुमूल्याः सर्वे पदार्था निश्शुल्कं प्रदत्ताः सन्ति। एतावदुपकारकः स कृतज्ञतयाऽस्माभिः कुतो न स्मरणीयः ॥१॥
टिप्पणीः
१. ऋ० ९।८६।३९ ‘नर’ इत्यत्र ‘विप्रा’ इति पाठः।
इंग्लिश (2)
Meaning
0 Exultant God, Thou art the Bestower of the light of knowledge, the Giver of wealth, glory and muscular strength. Thou pervadest all worlds. O God, Mighty and Omniscient art Thou. All these men worship Thee with song. Manifest Thyself in our heart!
Meaning
O Soma, Indu, lord of life, beauty and grace, flow, pure and purifying, vibrant omnipresent in all regions of the world. You master and control the wealth of lands and cows, light of knowledge and culture, jewels of peace and settlement, and the beauty of gold and grace. You are virile and command creative energy. You are mighty brave, ruler over the world. We, vibrant and brave devotees, adore you with songs of praise and prayer, and pray we may be close to you. (Rg. 9-86-39)
गुजराती (1)
पदार्थ
પદાર્થ : (इन्दो सोम) હે આનંદરસપૂર્ણ શાન્ત પરમાત્મન્ ! તું (गोवित्) વાણી-વેદવાણીને પ્રાપ્ત કરાવનાર, (वसुवित्) મોક્ષવાસ પ્રાપ્ત કરાવનાર, (हिरण्यवित्) અમૃતને પ્રાપ્ત કરાવનાર, (रेतोधा) પ્રાણોને ધારણ કરાવનાર, (भुवनेषु अर्पितः) સર્વ લોકો-પિંડોમાં પ્રાપ્ત છે. (त्वम्) તું (सुवीरः असि) જેના આશ્રયથી ઉપાસકજન ઉત્તમ વીર બની જાય છે એવો છે. (विश्ववित्) સર્વજ્ઞ છે. (इमे नरः तं त्वा गिरा उपासते) એ મુમુક્ષુજન સ્તુતિ દ્વારા તે તને ઉપાસિત કરે છે, તારી ઉપાસના કરે છે. (૧)
मराठी (1)
भावार्थ
जगदीश्वराने आमच्या उपयोगासाठी सर्व मौल्यवान पदार्थ नि:शुल्क दिलेले आहेत. अशा उपकारक परमेश्वराचे आम्ही कृतज्ञतेने स्मरण का करू नये? ॥१॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
Misc Websites, Smt. Premlata Agarwal
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
Sri Dharampal Arya
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal