Sidebar
सामवेद के मन्त्र
सामवेद - मन्त्रसंख्या 989
ऋषिः - कुरुसुतिः काण्वः
देवता - इन्द्रः
छन्दः - गायत्री
स्वरः - षड्जः
काण्ड नाम -
22
अ꣡नु꣢ त्वा꣣ रो꣡द꣢सी उ꣣भे꣡ स्पर्ध꣢꣯मानमददेताम् । इ꣢न्द्र꣣ य꣡द्द꣢स्यु꣣हा꣡भ꣢वः ॥९८९॥
स्वर सहित पद पाठअ꣡नु꣢꣯ । त्वा꣣ । रो꣡द꣢꣯सी꣣इ꣡ति꣢ । उ꣣भे꣡इति꣢ । स्प꣡र्ध꣢꣯मानम् । अ꣣ददेताम् । इ꣡न्द्र꣢꣯ । यत् । द꣣स्युहा꣢ । द꣣स्यु । हा꣢ । अ꣡भ꣢꣯वः ॥९८९॥
स्वर रहित मन्त्र
अनु त्वा रोदसी उभे स्पर्धमानमददेताम् । इन्द्र यद्दस्युहाभवः ॥९८९॥
स्वर रहित पद पाठ
अनु । त्वा । रोदसीइति । उभेइति । स्पर्धमानम् । अददेताम् । इन्द्र । यत् । दस्युहा । दस्यु । हा । अभवः ॥९८९॥
सामवेद - मन्त्र संख्या : 989
(कौथुम) उत्तरार्चिकः » प्रपाठक » 3; अर्ध-प्रपाठक » 2; दशतिः » ; सूक्त » 9; मन्त्र » 2
(राणानीय) उत्तरार्चिकः » अध्याय » 6; खण्ड » 3; सूक्त » 3; मन्त्र » 2
Acknowledgment
(कौथुम) उत्तरार्चिकः » प्रपाठक » 3; अर्ध-प्रपाठक » 2; दशतिः » ; सूक्त » 9; मन्त्र » 2
(राणानीय) उत्तरार्चिकः » अध्याय » 6; खण्ड » 3; सूक्त » 3; मन्त्र » 2
Acknowledgment
भाष्य भाग
हिन्दी (4)
विषय
अगले मन्त्र में जीवात्मा के वीरकर्म की प्रशंसा है।
पदार्थ
हे (इन्द्र) शरीरधारी जीवात्मन् ! (स्पर्धमानम्) स्पर्धा करते हुए (त्वा) तुझे (उभे रोदसी) धरती-आकाश दोनों अथवा माता-पिता दोनों (अनु अददेताम्) अनुकूल उत्साह वा साधुवाद देते हैं, (यत्) जब तू (दस्युहा) दस्युओं का विनाशक (अभवः) होता है ॥२॥
भावार्थ
जब मनुष्य उत्साहित होकर दुर्विचारों और दुष्टजनों का वध करता है, तब उस कार्य में सब उसका समर्थन करते हैं ॥२॥
पदार्थ
(इन्द्र) हे ऐश्वर्यवन् परमात्मन्! तू (यत्-दस्युहा-अभवः) जब हमारे क्षय करने वालों—काम आदि दोषों का हननकर्ता होता है तो (त्वा स्पर्धमान-अनु अददेताम्) तुझे स्पर्धमान—संघर्ष—परास्त करते हुए को*60 लक्ष्य कर (उभे रोदसी) मानो दोनों आकाश और पृथिवी हर्षित होते हैं*61 आकाशचारी पक्षी और पृथिवीवासी प्राणी हर्षित होते हैं॥२॥
टिप्पणी
[*60. “सुपां सुलुक्.....” [अष्टा॰ ७.१.३९] इति अमो लुक्।] [*61. दकारोपजनश्छान्दसः।]
विशेष
<br>
विषय
नीरोगता व ज्ञान
पदार्थ
गत मन्त्र में शत्रुओं के पूर्ण पराजय का उल्लेख था । उसी बात का उल्लेख करते हुए कहते हैं कि — १. (इन्द्र) = हे इन्द्रियों के अधिष्ठाता और शत्रुओं का विदारण करनेवाले जीव ! (यत्) = जब तू (दस्युहा) = काम-क्रोधादि दस्युओं का नाश करनेवाला (अभवः) = होता है (अनु) = उसके पश्चात् (उभे रोदसी) = द्युलोक और पृथिवीलोक दोनों (स्पर्धमानम्) = स्पर्धा के साथ (त्वा) = तुझे (अददेताम्) = अपनाअपना सामर्थ्य प्राप्त कराएँ ।
जब मनुष्य जितेन्द्रिय बनकर काम-क्रोधादि को नष्ट कर देता है तब शरीर नीरोग हो जाता है और मस्तिष्क ज्ञान की दीप्ति से जगमगा उठता है। नीरोगता व ज्ञान देने में ये पृथिवी व द्युलोक मानो परस्पर स्पर्धा करते हैं ।
भावार्थ
इन्द्र नीरोग वा ज्ञानी होता है ।
विषय
missing
भावार्थ
(यद्) जब तू (दस्युहा) विनाशक पदार्थों और बाधक विघ्नों का शत्रुओं के समान नाश (अभवः) करता है। हे (स्पर्धमान) सब से आगे बढ़ने हारे (इन्द्र) इन्द्रियों के स्वामिन् आत्मन् ! (त्वा अनु) तेरे पीछे पीछे तेरी शक्ति से (उभे रोदसी) दोनों प्राण और अपान या शरीर के ऊपर और नीचे के दोनों भाग (मदेताम्) आनन्द अनुभव करते हैं।
टिप्पणी
‘क्रक्षमाणमकृपेताम्’।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
ऋषिः—त्रय ऋषिगणाः। २ काश्यपः ३, ४, १३ असितः काश्यपो देवलो वा। ५ अवत्सारः। ६, १६ जमदग्निः। ७ अरुणो वैतहव्यः। ८ उरुचक्रिरात्रेयः ९ कुरुसुतिः काण्वः। १० भरद्वाजो बार्हस्पत्यः। ११ भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा १२ मनुराप्सवः सप्तर्षयो वा। १४, १६, २। गोतमो राहूगणः। १७ ऊर्ध्वसद्मा कृतयशाश्च क्रमेण। १८ त्रित आप्तयः । १९ रेभसूनू काश्यपौ। २० मन्युर्वासिष्ठ २१ वसुश्रुत आत्रेयः। २२ नृमेधः॥ देवता—१-६, ११-१३, १६–२०, पवमानः सोमः। ७, २१ अग्निः। मित्रावरुणौ। ९, १४, १५, २२, २३ इन्द्रः। १० इन्द्राग्नी॥ छन्द:—१, ७ नगती। २–६, ८–११, १३, १६ गायत्री। २। १२ बृहती। १४, १५, २१ पङ्क्तिः। १७ ककुप सतोबृहती च क्रमेण। १८, २२ उष्णिक्। १८, २३ अनुष्टुप्। २० त्रिष्टुप्। स्वर १, ७ निषादः। २-६, ८–११, १३, १६ षड्जः। १२ मध्यमः। १४, १५, २१ पञ्चमः। १७ ऋषभः मध्यमश्च क्रमेण। १८, २२ ऋषभः। १९, २३ गान्धारः। २० धैवतः॥
संस्कृत (1)
विषयः
अथ जीवात्मनो वीरकर्म प्रशस्यते।
पदार्थः
हे (इन्द्र) शरीरधर जीवात्मन् ! (स्पर्धमानम्) स्पर्धां कुर्वन्तम् (त्वा) त्वाम् (उभे रोदसी) उभे द्यावापृथिव्यौ मातापितरौ वा (अनु अददेताम्) अनुकूलम् उत्साहं साधुवादं च प्रयच्छतः [दद दाने भ्वादिः, लडर्थे लङ्।] (यत्) यदा, त्वम् (दस्युहा) दस्यूनां हन्ता (अभवः) जायसे। [अत्रापि लडर्थे लङ्] ॥२॥
भावार्थः
यदा मनुष्य उत्साहितो भूत्वा दुर्विचारान् दुष्टजनांश्च हन्ति तदा तस्मिन् कर्मणि सर्वे तस्य समर्थका जायन्ते ॥२॥
टिप्पणीः
१. ऋ० ८।७६।११, अथ० २०।४२।२, उभयत्र ‘क्रक्षमाणमकृपेताम्’ इति द्वितीयः पादः।
इंग्लिश (2)
Meaning
O advancing soul, when thou overcomest moral weaknesses, the Prana and Apana, in thy wake, derive delight!
Meaning
Indra, when you stimulate and energise the soma vitality of life created by nature and humanity, and when you rise as destroyer of the negativities of the counter- force, then both heaven and earth vibrate and celebrate your majesty in awe with admiration. (Rg. 8-76-11)
गुजराती (1)
पदार्थ
પદાર્થ : (इन्द्र) હે ઐશ્વર્યવાન પરમાત્મન્ ! તું (यत् दस्युहा अभवः) જ્યારે અમારો ક્ષય કરનારા કામ આદિ દોષોનો હનનકર્તા છે તેથી (त्वा स्पर्धमान अनु अददेताम्) તારા સ્પર્ધમાન-સંઘર્ષ દ્વારા પરાજીત કરાતા જોઈને (उभे रोदसी) જાણે બન્ને આકાશ અને પૃથિવી આનંદિત થાય છે. આકાશચારી પક્ષી અને પૃથિવીવાસી પ્રાણી આનંદિત થાય છે. (૨)
मराठी (1)
भावार्थ
जेव्हा माणूस उत्साहित होऊन दुर्विचार व दुष्ट जनांचा वध करतो, तेव्हा त्या कार्यात सर्व लोक त्याचे समर्थन करतात. ॥२॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
Misc Websites, Smt. Premlata Agarwal
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
Sri Dharampal Arya
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal