Loading...
अथर्ववेद के काण्ड - 6 के सूक्त 126 के मन्त्र
मन्त्र चुनें
  • अथर्ववेद का मुख्य पृष्ठ
  • अथर्ववेद - काण्ड {"suktas":143,"mantras":958,"kand_no":20}/ सूक्त 126/ मन्त्र 3
    ऋषिः - अथर्वा देवता - दुन्दुभिः छन्दः - पुरोबृहती विराड्गर्भा त्रिष्टुप् सूक्तम् - दुन्दुभि सूक्त
    40

    प्रामूं ज॑या॒भी॒मे ज॑यन्तु केतु॒मद्दु॑न्दु॒भिर्वा॑वदीतु। समश्व॑पर्णाः पतन्तु नो॒ नरो॒ऽस्माक॑मिन्द्र र॒थिनो॑ जयन्तु ॥

    स्वर सहित पद पाठ

    प्र । अ॒मूम् । ज॒य॒ । अ॒भि । इ॒मे । ज॒य॒न्तु॒ । के॒तु॒ऽमत् । दु॒न्दु॒भि: । वा॒व॒दी॒तु॒। सम् । अश्व॑ऽपर्णा: । प॒त॒न्तु॒ । न॒: । नर॑: ।अ॒स्माक॑म् । इ॒न्द्र॒ । र॒थिन॑:। ज॒य॒न्तु॒ ॥१२६.३॥


    स्वर रहित मन्त्र

    प्रामूं जयाभीमे जयन्तु केतुमद्दुन्दुभिर्वावदीतु। समश्वपर्णाः पतन्तु नो नरोऽस्माकमिन्द्र रथिनो जयन्तु ॥

    स्वर रहित पद पाठ

    प्र । अमूम् । जय । अभि । इमे । जयन्तु । केतुऽमत् । दुन्दुभि: । वावदीतु। सम् । अश्वऽपर्णा: । पतन्तु । न: । नर: ।अस्माकम् । इन्द्र । रथिन:। जयन्तु ॥१२६.३॥

    अथर्ववेद - काण्ड » 6; सूक्त » 126; मन्त्र » 3
    Acknowledgment

    हिन्दी (3)

    विषय

    राजा और सेना के कर्तव्यों का उपदेश।

    पदार्थ

    (अमूम्) उस [शत्रुसेना] को (प्र) अच्छे प्रकार (जय) जीत ले, (इमे) यह (केतुमत्) ध्वजा पताकावाले शूर (अभि) सब ओर से (जयन्तु) जीत लेवें, (दुन्दुभिः) ढोल (वावदीति) ऊँचे स्वर से बजता है। (अश्वपर्णाः) घुड़चढ़ों के पक्ष [सेना दल]वाले (नः) हमारे (नरः) नायक लोग (सम्) ठीक रीति से (पतन्तु) धावा करें, (इन्द्र) हे बड़े ऐश्वर्यवाले राजन् ! (अस्माकम्) हमारे (रथिनः) अच्छे-अच्छे रथों पर चढ़े हुए वीर (जयन्तु) जीतें ॥३॥

    भावार्थ

    राजा अपने शूर वीरों से दुन्दुभि बजा कर घुड़चढ़े सैन्यकों का दल बना कर शत्रुओं पर धावा करके जीत लेवे ॥३॥

    टिप्पणी

    ३−(प्र) प्रकर्षेण (अमूम्) शत्रुसेनाम् (अभि) सर्वतः (जयन्तु) (केतुमत्) विभक्तेर्लुक्। प्रशस्तध्वजयुक्ताः शूराः (वावदीति) भृशं वदति (सम्) सम्यक् (अश्वपर्णाः) अश्वानामश्ववाराणां पर्णाः पक्षाः पार्श्वा येषां ते (पतन्तु) धावन्तु (नः) अस्माकम् (नरः) नायकाः (अस्माकम्) (इन्द्र) परमैश्वर्यवन् सेनापते (रथिनः) प्रशस्तरथारूढाः शूराः (जयन्तु) ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    शत्रु-पराजय-स्वकीय विजय

    पदार्थ

    १. हे (इन्द्र) = बल के कार्यों को करनेवाले सेनापते! (अमूम्) = उस दूर दृश्यमान सेना को (जय) = जीत । (इमे) = ये हमारे सैनिक (अभिजयन्तु) = शत्रुओं के अभिमुख जाते हुए जय को प्राप्त हों। (केतुमत् दुन्दुभिः वावदीतु) =[प्रज्ञानवत् उच्चस्तराम्] यह दुन्दुभिः खूब ऊँचे शब्द करे। (नः नरः) = हमारे सेनानायक (अश्वपर्णा:) = [अश्वपतनाः] अश्वारूढ़ होते हुए (सम्पतन्तु) = युद्धभूमि में इधर-उधर जाएँ। हे इन्द्र-शत्रुविद्रावक प्रभो! (अस्माकं रथिन:) = हमारे रथारोही (जयन्तु) = विजयी हों।

    भावार्थ

    यह उच्चस्वर से बजाई जाती हुई रणभेरी शत्रुओं को परास्त करती है और हमें विजयी बनाती है। हमारे घुड़सवार शत्रु-सैन्य में इधर-उधर विचरें तथा हमारे रथी विजयी हों।

    विशेष

    अगले सूक्त में 'उचित जीवन-मार्ग पर चलने से मनुष्य शत्रुओं को भून डालता है', अत: 'भृगु' कहलाता है, अङ्ग-प्रत्यङ्ग में रसवाला यह 'अङ्गिराः' है।

    इस भाष्य को एडिट करें

    भाषार्थ

    (अमूम्) उस शत्रुसेना को (इन्द्र) हे सम्राट् (प्रजय) जीत, (इमे) ये हमारे सैनिक (अभि) अभिमुख हुई शत्रुसेना को (जयन्तु) जीत लें। इस विजय को (केतुमत्) झण्डों समेत (दुन्दुभिः) सैन्यढोल (वावदोतु) बार-बार उद्घोषित करे (नः) हमारे (नरः) घुड़सवार नर (अश्वपर्णाः) अश्वरूपी अङ्गों वाले हुए, (सम् पतन्तु) युगपत् शत्रु सेना पर पतन करें, धावा करें, और (अस्माकम्) हमारे (रथिनः) रथारोही सैनिक भी (जयन्तु) विजय प्राप्त करें।

    टिप्पणी

    [अश्वपर्णाः= अश्वरूपी पंखों वाले। अश्वारोही सैनिकों को पक्षिरूप कहा है, अश्व मानों उनके पङ्ख हैं। वे मानों वेग से उड़कर शत्रुसेना पर सम्पात करें, मिलकर धावा करें, आक्रमण करें। वावदोतु= वद् + यङ्लुकि+ लोट् लकार। (विशेष वक्तव्य) सूक्त १२५ में रथ का, और सूक्त १२६ में दुन्दुभि का वर्णन कवितामय शब्दों में हुआ है। इन दोनों का सम्बन्ध राजा के साथ है। ये दोनों युद्ध के उपकरण है, साधन हैं। "राजसंयोत् युद्धोपकरणानि। तेषां रथः प्रथमागामी भवति" (निरुक्त ९।२।११)। रथ के पश्चात् निरुक्त में दुन्दुभिः, इषुधिः आदि युद्धोपकरणों का वर्णन हुआ है। एतदनुसार सूक्त १२५, १२६ में "वनस्पते, आस्थाता, इन्द्रस्य, मरुताम्, मित्रस्य, वरुणस्य, इन्द्रेण", आदि पदों के अर्थ राजसम्बन्धी किये हैं। सूक्त १२५, मन्त्र ३ में मित्रस्य का अर्थ "मित्र राजा" किया है, "An ally, The next neighbour of a King (आप्टे)।]

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (4)

    Subject

    Clarion Call of the Brave

    Meaning

    Indra, mighty hero, rout and conquer those enemy forces. Let our forces win with flying colours. Let the drum resound, with the flag flying. United, our men on the wings of horse fall upon the enemy forces. Let our heroes of the chariot be ever victorious.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    O resplendent Lord, the drum sounds repeatedly as a signal. May you recover the lost cattle of wisdom and bring it back here. Our leaders mounted (winged: with horses), as if, on speedy fly together. Let our car-borne fighting faculties against vice and nescience be triumphant. (Also Rg. VI.47.31)

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    Let this drum make the thing conquer those yonder and let these men of our army be victorious raising their flags, let the drum speak aloud as the signal of battle, let our men mounting on horses fly together and let our charioteers celebrate triumph, O mighty King !

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    O Commander, conquer the yonder troops of the enemy. May our heroes be victorious, Let the war drum beat loudly with the furling of the flag. Let our cavalry march forth. Let our car-warriors be triumphant!

    इस भाष्य को एडिट करें

    संस्कृत (1)

    सूचना

    कृपया अस्य मन्त्रस्यार्थम् आर्य(हिन्दी)भाष्ये पश्यत।

    टिप्पणीः

    ३−(प्र) प्रकर्षेण (अमूम्) शत्रुसेनाम् (अभि) सर्वतः (जयन्तु) (केतुमत्) विभक्तेर्लुक्। प्रशस्तध्वजयुक्ताः शूराः (वावदीति) भृशं वदति (सम्) सम्यक् (अश्वपर्णाः) अश्वानामश्ववाराणां पर्णाः पक्षाः पार्श्वा येषां ते (पतन्तु) धावन्तु (नः) अस्माकम् (नरः) नायकाः (अस्माकम्) (इन्द्र) परमैश्वर्यवन् सेनापते (रथिनः) प्रशस्तरथारूढाः शूराः (जयन्तु) ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top