शब्दार्थ -
(प्रथम अर्थ) - (अध्यात्मपर) या ऋचेची देवता इन्द्र असल्यामुळे इन्द्राला संबोधित केले आहे. हे इन्द्र, हे माझी अंतरात्मा (यम्) ज्या मनुष्याच्या (प्रचेतसः) हृदयात सदैव जागृत असणारे (वरुणः) पाप - निवारण गुण (मित्रः) मैत्रीचे गुण आणि (अर्यमा) न्यायकारितेचे गुण (रक्षन्ति) त्याची सदैव रक्षा करतात, विपत्तींपासून त्याला वाचवतात आणि त्याचे पालन करतात (सः) तो (जनः) मनुष्य (नकिः) कधीही (दभ्यते) कोणाकडून पराजित वा हिंसित होत नाही. (द्वितीय अर्थ) - (राष्ट्रपर) - ज्या राजाचा (प्रचेतसः) एक उदात्त चित्त अतिविज्ञत्रानवान व सदैव जागरूक असा (वरुणः) पाराधारी, शस्त्रास्त्रधारी, शत्रुपराजेता व्यक्ती सेनापती असतो, तसेच एक (मित्रः) देश- विदेशापर्यंत मैत्रीचा संदेश देणारा मैत्रीसचिव (विदेश मंत्री) असतो आणि एक (अर्यमा) निष्पक्ष न्यायाधीश (कायदा मंत्री) असतो व हे तिघे (यम्) ज्या राजाचे (ऱक्षन्ति) रक्षण करतात, (सः) तो (जनः) राजा (नकिः) कधीही कोणाकडून (दभ्यते) पराजित वा हिंसित होत नाही. ।। १।।

भावार्थ - सर्वांचे हे कर्तव्य आहे की त्यानी आपल्या हृदयात पाप- निवारण, मैत्री आणि न्याय हे सद्वुण धारण करावेत. तसेच राजाचेही कर्तव्य आहे की त्याने आपल्या राष्ट्रात सेनाध्य्क्ष, मैत्री सचिव आणि न्यायाधीश आदी विविध पदांवर सुयोग्य व्यक्तींनाच नेमावे. यामुळे राज्यात प्रजेचा उत्कर्ष होत राहील आणि शत्रूंचा विनाश होईल. ।। १।।

इस भाष्य को एडिट करें