पदार्थः -
प्रथमः—परमात्मपरः। वयम् (राजानम्) सर्वेषां सम्राजम् (सोमम्) चन्द्रवदाह्लादकं, यद्वा चराचरस्य जगतो जनकं सोमनामकं परमात्मानम्। यः सवति जनयति सर्वं जगत् स सोमः तम्। षु प्रसवैश्वर्ययोः इति धातोः ‘अर्तिस्तुसु०’ उ० १।१४० इति मन्। (वरुणम्) यः सर्वान् शिष्टान् मुमुक्षून् धर्मात्मनो वृणोति अथवा शिष्टैर्मुमुक्षुभिर्धर्मात्मभिर्व्रियते स वरुणः, तं वरुणनामकं परमात्मानम्। वृञ् वरणे धातोः कृवृदारिभ्य उनन्।’ उ० ३।५३ इति उनन् प्रत्ययः। (अग्निम्) अग्रनायकं प्रकाशस्वरूपं वा अग्निनामकं परमात्मानम्। (आदित्यम्२) प्रलयकाले सर्वस्य जगतः आदातारम्, अविनाशिस्वरूपम्, सूर्यवत् सत्यन्यायधर्मप्रकाशकम् आदित्यनामकं परमात्मानम्। (विष्णुम्) यो वेवेष्टि व्याप्नोति चराचरं जगत् तं  विष्णुनामकं परमात्मानम्। अत्र विषः किच्च।’ उ० ३।३८ इति सूत्रेण विष्लृ व्याप्तौ धातोः नु प्रत्ययः। (ब्रह्माणम्) सर्वेभ्यो महान्तम् ब्रह्मनामकं परमात्मानम्। अत्र बृहि वृद्धौ धातोः बृंहेर्नोऽच्च।’ उ० ४।१४६ इति मनिन्, नकारस्य अदादेशश्च। (बृहस्पतिम् च) बृहताम् आकाशादीनां पतिम्, यद्वा बृहसः वृद्धेः पतिम् बृहस्पतिनामकं परमात्मानं च। प्रथमेऽर्थे तद्बृहतोश्चोरदेवतयोः सुट् तलोपश्च।’ अ० ६।१।१५७ वा० इति सुट् तकारलोपश्च। द्वितीयेऽर्थे बृहि वृद्धौ धातोः औणादिकोऽसुन्। (अनु आरभामहे) आश्रयामहे। अनु-आङ्पूर्वो रभ राभस्ये धातुर्ग्रहणार्थे प्रयुज्यते। अथ द्वितीयः—राष्ट्रपरः। मन्त्रोक्ताः सर्वे देवा (विभिन्ना) राज्यसचिवा राज्याधिकारिणो वा सन्तीति वेद्यम्। यथोक्तं मनुना—“मौलाञ्छास्त्रविदः शूरांल्लब्धलक्षान् कुलोद्भवान्। सचिवान् सप्त चाष्टौ वा प्रकुर्वीत परीक्षितान्” मनु० ७।५४ इति। वयं प्रजाजनाः (सोमम्) चन्द्रवत् प्रजाह्लादकम् (राजानम्) नृपतिम्, (वरुणम्) दण्डाधिकारिणम्। वरुणः पाशी इति स्मरणात् पाशहस्तो दण्डाधिकारी वेद्यः (अग्निम्) सेनाया अग्रनायकं सेनाध्यक्षम्। अग्निर्वै देवानां सेनानीः। मै० सं० १।१०।१४ इति स्मरणात् (आदित्यम्) प्रजाभ्यः करम् आददानं कराधिकारिणम्३। (आदत्ते) प्रजाभ्यः करम् इत्यादित्यः। (विष्णुम्) व्यापकरूपेण प्रजाकार्यनिर्वाहकत्वात् प्रधानमन्त्रिणम्, (सूर्यम्) सूर्यवद् रोगनिवारकं स्वास्थ्यमन्त्रिणम्, (ब्रह्माणम्) यज्ञाधिकारिणम्। ब्र॒ह्मा त्वो॒ वद॑ति जातवि॒द्याम्। ऋ० १०।७१।११। ब्रह्मैको जाते जाते विद्यां वदति। ब्रह्मा सर्वविद्यः, सर्वं वेदितुमर्हति। ब्रह्मा परिवृढः श्रुततः। निरु० १।८ इति वर्णनात्। (बृहस्पतिं च) शिक्षासचिवं च। वाग् वै बृहती, तस्या एष पतिस्तस्माद् बृहस्पतिः। श० १४।४।१।२२। (अनु आ रभामहे) राष्ट्रोत्कर्षार्थम् आश्रयामहे ॥१॥ अत्र श्लेषालङ्कारः ॥१॥

भावार्थः - अग्निसोमवरुणादित्यविष्णुसूर्यब्रह्मबृहस्पत्याद्यनेकनामभिर्वेदेषु गीतकीर्तिरेकः परमेश्वरः सर्वैराश्रयणीयः। तथैव राष्ट्रेऽनेकैरमात्यै राज्याधिकारिभिश्च सह राष्ट्रं सञ्चालयन् नृपतिरपि सर्वैः प्रजाजनैराश्रयणीयः सहयोगप्रदानेन सत्कर्तव्यश्च ॥१॥

इस भाष्य को एडिट करें