ऋग्वेद - मण्डल 10/ सूक्त 142/ मन्त्र 2
प्र॒वत्ते॑ अग्ने॒ जनि॑मा पितूय॒तः सा॒चीव॒ विश्वा॒ भुव॑ना॒ न्यृ॑ञ्जसे । प्र सप्त॑य॒: प्र स॑निषन्त नो॒ धिय॑: पु॒रश्च॑रन्ति पशु॒पा इ॑व॒ त्मना॑ ॥
स्वर सहित पद पाठप्र॒ऽवत् । ते॒ । अ॒ग्ने॒ । जनि॑म । पि॒तु॒ऽय॒तः । सा॒चीऽइ॑व । विश्वा॑ । भुव॑ना । नि । ऋ॒ञ्ज॒से॒ । प्र । सप्त॑यः । प्र । स॒नि॒ष॒न्त॒ । नः॒ । धियः॑ । पु॒रः । च॒र॒न्ति॒ । प॒शु॒ऽपाःऽइ॑व । त्मना॑ ॥
स्वर रहित मन्त्र
प्रवत्ते अग्ने जनिमा पितूयतः साचीव विश्वा भुवना न्यृञ्जसे । प्र सप्तय: प्र सनिषन्त नो धिय: पुरश्चरन्ति पशुपा इव त्मना ॥
स्वर रहित पद पाठप्रऽवत् । ते । अग्ने । जनिम । पितुऽयतः । साचीऽइव । विश्वा । भुवना । नि । ऋञ्जसे । प्र । सप्तयः । प्र । सनिषन्त । नः । धियः । पुरः । चरन्ति । पशुऽपाःऽइव । त्मना ॥ १०.१४२.२
ऋग्वेद - मण्डल » 10; सूक्त » 142; मन्त्र » 2
अष्टक » 8; अध्याय » 7; वर्ग » 30; मन्त्र » 2
अष्टक » 8; अध्याय » 7; वर्ग » 30; मन्त्र » 2
विषय - वशी आत्मा का वर्णन।
भावार्थ -
हे (अग्ने) स्वप्रकाश आत्मन् ! (पितू-यतः) अन्न या समय के समान अंकुरित होने वाले (ते) तेरा (जनिमा) प्रादुर्भाव या जन्म (प्रवत्) उत्तम रीति से वा आगे की ओर बढ़ने वाला होता है। तू (साची इव) व्यापक, सहयोगी के समान ही (विश्वा भुवनानि) समस्त उन देहों वा प्राणों को (निऋञ्जसे) सर्वथा वश करता है। (सप्तयः) आगे २ बढ़ने वाले ये इन्द्रियगण, (नः) हमें (घिया) नाना प्रकार के ज्ञान (प्रप्र सनिषन्त) बराबर देते रहते हैं, और (त्मना) अपने आत्म-सामर्थ्य से ही (पशुपाः इव) पशु-पालक के समान (पुरः) आगे २ विचरते हैं। अथवा—(नः घियः सप्तयः) हमारी बुद्धियां या ज्ञानेन्द्रियां अश्वों के तुल्य पशुपालवत् आगे २ (चरन्ति) विषयों का भोग करती हैं।
टिप्पणी -
इन्द्रियाणि हयानाहुर्विषयांस्तेषु गोचरान्।
अत्मेन्द्रियमनोयुक्तं भोक्तेत्याहुर्मनीषिणः॥ गीता॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - ऋषिः शार्ङ्गाः। १, २ जरिता। ३, ४ द्रोणः। ५, ६ सारिसृक्वः। ७,८ स्तम्बमित्रः अग्निर्देवता॥ छन्द:- १, २ निचृज्जगती। ३, ४, ६ त्रिष्टुप्। ५ आर्ची स्वराट् त्रिष्टुप्। ७ निचृदनुष्टुप्। ८ अनुष्टुप्॥ अष्टर्चं सूक्तम्॥
इस भाष्य को एडिट करें