ऋग्वेद - मण्डल 10/ सूक्त 149/ मन्त्र 1
ऋषिः - अर्चन्हैरण्यस्तुपः
देवता - सविता
छन्दः - भुरिक्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
स॒वि॒ता य॒न्त्रैः पृ॑थि॒वीम॑रम्णादस्कम्भ॒ने स॑वि॒ता द्याम॑दृंहत् । अश्व॑मिवाधुक्ष॒द्धुनि॑म॒न्तरि॑क्षम॒तूर्ते॑ ब॒द्धं स॑वि॒ता स॑मु॒द्रम् ॥
स्वर सहित पद पाठस॒वि॒ता । य॒न्त्रैः । पृ॒थि॒वीम् । अ॒र॒म्णा॒त् । अ॒स्क॒म्भ॒ने । स॒वि॒ता । द्याम् । अ॒दृं॒ह॒त् । अश्व॑म्ऽइव । अ॒धु॒क्ष॒त् । धुनि॑म् । अ॒न्तरि॑क्षम् । अ॒तूर्ते॑ । ब॒द्धम् । स॒वि॒ता । स॒मु॒द्रम् ॥
स्वर रहित मन्त्र
सविता यन्त्रैः पृथिवीमरम्णादस्कम्भने सविता द्यामदृंहत् । अश्वमिवाधुक्षद्धुनिमन्तरिक्षमतूर्ते बद्धं सविता समुद्रम् ॥
स्वर रहित पद पाठसविता । यन्त्रैः । पृथिवीम् । अरम्णात् । अस्कम्भने । सविता । द्याम् । अदृंहत् । अश्वम्ऽइव । अधुक्षत् । धुनिम् । अन्तरिक्षम् । अतूर्ते । बद्धम् । सविता । समुद्रम् ॥ १०.१४९.१
ऋग्वेद - मण्डल » 10; सूक्त » 149; मन्त्र » 1
अष्टक » 8; अध्याय » 8; वर्ग » 7; मन्त्र » 1
अष्टक » 8; अध्याय » 8; वर्ग » 7; मन्त्र » 1
विषय - सविता। सर्वजगत् का उत्पादक और संचालक परमेश्वर।
भावार्थ -
(सविता) समस्त संसार को पैदा करने वाला परमेश्वर जगत् का प्रेरक, सूर्य के तुल्य (यन्त्रैः पृथिवीम्) अपने नियंत्रण करने वाले अनेक साधनों और बलों से पृथिवी वा प्रकृति को (अरम्णात्) सुख से स्थिर करता और इसको अति रमण योग्य करता, उसको सुन्दर रीति से स्त्री को पति के तुल्य ही हर्षित एवं सुखप्रद करता है। (सविता) समस्त संसार को उत्पन्न करने वाला प्रभु सञ्चालक ईश्वर ही (द्याम्) इस महान् सूर्य को (अस्कंभने) विना टेक के, निरबलम्ब महान् आकाश में (अदृंहत्) स्थापित करता है। और प्रभु (धुनिम्) सबको कंपाने और संञ्चालित करने वाले वायु को (अश्वम् इव अधुक्षत्) वेगवान् अश्व के समान तीव्रता से चलाता, हांकता है और (अतूर्त्ते) अविनाशी, और अपार आकाश में (बद्धम्) बंधे (अन्तरिक्षम्) बीच से खोखले (समुद्रम्) नाना रसों को बहाने वाले मेघ को भी (अधुक्षत्) विद्युत् आदि से दीपित करता, कंपाता, और उत्पन्न करता और गौवत् जल अन्नादि उससे प्राप्त कराता और बरसाता है।
टिप्पणी -
‘अधुक्षत्’—धुक्ष धिक्ष संदीपन-क्लेशन-जीवनेषु।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - ऋषिः अर्चन् हैरण्यस्तूपः॥ सविता देवता॥ छन्द:– १, ४ भुरिक् त्रिष्टुप्। २, ५ विराट् त्रिष्टुप्। ३ निचृत् त्रिष्टुप्। पञ्चर्चं सूक्तम्॥
इस भाष्य को एडिट करें