ऋग्वेद - मण्डल 10/ सूक्त 62/ मन्त्र 11
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
देवता - सावर्णेर्दानस्तुतिः
छन्दः - भुरिक्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
स॒ह॒स्र॒दा ग्रा॑म॒णीर्मा रि॑ष॒न्मनु॒: सूर्ये॑णास्य॒ यत॑मानैतु॒ दक्षि॑णा । साव॑र्णेर्दे॒वाः प्र ति॑र॒न्त्वायु॒र्यस्मि॒न्नश्रा॑न्ता॒ अस॑नाम॒ वाज॑म् ॥
स्वर सहित पद पाठस॒ह॒स्र॒ऽदाः । ग्रा॒म॒ऽनीः । मा । रि॒ष॒त् । मनुः॑ । सूर्ये॑ण । अ॒स्य॒ । यत॑माना । ए॒तु॒ । दक्षि॑णा । साव॑र्णेः । दे॒वाः । प्र । ति॒र॒न्तु॒ । आयुः॑ । यस्मि॑न् । अस्रा॑न्ताः । अस॑नाम । वाज॑म् ॥
स्वर रहित मन्त्र
सहस्रदा ग्रामणीर्मा रिषन्मनु: सूर्येणास्य यतमानैतु दक्षिणा । सावर्णेर्देवाः प्र तिरन्त्वायुर्यस्मिन्नश्रान्ता असनाम वाजम् ॥
स्वर रहित पद पाठसहस्रऽदाः । ग्रामऽनीः । मा । रिषत् । मनुः । सूर्येण । अस्य । यतमाना । एतु । दक्षिणा । सावर्णेः । देवाः । प्र । तिरन्तु । आयुः । यस्मिन् । अस्रान्ताः । असनाम । वाजम् ॥ १०.६२.११
ऋग्वेद - मण्डल » 10; सूक्त » 62; मन्त्र » 11
अष्टक » 8; अध्याय » 2; वर्ग » 2; मन्त्र » 6
अष्टक » 8; अध्याय » 2; वर्ग » 2; मन्त्र » 6
विषय - तेजस्वी नायक के कर्त्तव्य। उसके ग्राह्य गुण।
भावार्थ -
(सहस्र-दाः) सहस्रों का देने वाला, (ग्राम-नीः) जन समूह, सैन्य-समूहों का नायक, (मनुः) विचारवान् मनुष्य (सूर्येण) सूर्य के तुल्य तेजस्वी होकर भी (मा रिषत्) स्वयं पीड़ित न हो, न अन्यों को पीड़ित करे। उस (सावर्णेः) समान रूप से वरण करने योग्य प्रजाजनों के पुत्र के तुल्य उन्हों से उत्पादित वृत नायक की (दक्षिणा) क्रियाशीलता, उत्साह और दानशक्ति, (यतमाना) निरन्तर उद्योग, यत्न करती हुई ही (एतु) हमें प्राप्त हो। और (देवाः) दानशील और तेजस्वी पुरुष (आयुः प्रतिरन्तु) सूर्य की किरणों के तुल्य हमारे जीवनों को बढ़ावें। (यस्मिन्) जिसमें हम (अश्रान्ताः) कभी न थकते हुए (वाजम् असनाम) अन्न, बल, ज्ञान और ऐश्वर्य का भोग करें। इति द्वितीयो वर्गः॥
टिप्पणी -
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - नाभानेदिष्ठो मानव ऋषिः। देवता-१-६ विश्वेदेवाङ्गिरसो वा। ७ विश्वेदेवाः। ८—११ सावर्णेर्दानस्तुतिः॥ छन्द:—१, २ विराड् जगती। ३ पादनिचृज्जगती। ४ निचृज्जगती। ५ अनुष्टुप्। ८, ९ निचृदनुष्टुप्। ६ बृहती। ७ विराट् पङ्क्तिः। १० गायत्री। ११ भुरिक् त्रिष्टुप्॥
इस भाष्य को एडिट करें