ऋग्वेद - मण्डल 3/ सूक्त 55/ मन्त्र 19
ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
देवता - विश्वेदेवा, इन्द्रः पर्जन्यात्मा त्वष्टा वाग्निश्च
छन्दः - निचृत्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
दे॒वस्त्वष्टा॑ सवि॒ता वि॒श्वरू॑पः पु॒पोष॑ प्र॒जाः पु॑रु॒धा ज॑जान। इ॒मा च॒ विश्वा॒ भुव॑नान्यस्य म॒हद्दे॒वाना॑मसुर॒त्वमेक॑म्॥
स्वर सहित पद पाठदे॒वः । त्वष्टा॑ । स॒वि॒ता । वि॒श्वऽरू॑पः । पु॒पोष॑ । प्र॒ऽजाः । पु॒रु॒धा । ज॒जा॒न॒ । इ॒मा । च॒ । विश्वा॑ । भुव॑नानि । अ॒स्य॒ । म॒हत् । दे॒वाना॑म् । अ॒सु॒र॒ऽत्वम् । एक॑म् ॥
स्वर रहित मन्त्र
देवस्त्वष्टा सविता विश्वरूपः पुपोष प्रजाः पुरुधा जजान। इमा च विश्वा भुवनान्यस्य महद्देवानामसुरत्वमेकम्॥
स्वर रहित पद पाठदेवः। त्वष्टा। सविता। विश्वऽरूपः। पुपोष। प्रऽजाः। पुरुधा। जजान। इमा। च। विश्वा। भुवनानि। अस्य। महत्। देवानाम्। असुरऽत्वम्। एकम्॥
ऋग्वेद - मण्डल » 3; सूक्त » 55; मन्त्र » 19
अष्टक » 3; अध्याय » 3; वर्ग » 31; मन्त्र » 4
अष्टक » 3; अध्याय » 3; वर्ग » 31; मन्त्र » 4
विषय - उनके नाना अद्भुत कार्य।
भावार्थ -
(त्वष्टा) सबका प्रकाशक (देवः) स्वयं प्रकाशमान, सब सुखों का दाता, (सविता) सबका उत्पादक, (विश्वरूपः) सब प्रकार के जीवों और सब लोकों का उत्पन्न करने वाला होकर (प्रजाः) उत्पन्न प्रजाओं को (पुरुधा) बहुत प्रकारों से (पुपोष) पोषण करता और (पुरुधा) बहुत विध (जजान) उत्पन्न करता है। (इमा च) और ये (विश्वा) समस्त (भुवनानि) लोक भी (अस्य) इसके बनाये हैं। (देवानाम्) सब सूर्यादि प्रकाशमान पदार्थों के बीच वही (एकम्) एक, अद्वितीय (महत्) सबसे बड़ा (असुरत्वम्) प्राणप्रद और प्रेरक बल है। (२) इसी प्रकार राजा सूर्यवत् तेजस्वी, प्रजाओं को नाना प्रकार से पाले, उसी के अधीन ये सब नाना लोक हों।
टिप्पणी -
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा ऋषिः। विश्वेदेवा देवताः। उषाः। २—१० अग्निः। ११ अहोरात्रौ। १२–१४ रोदसी। १५ रोदसी द्युनिशौ वा॥ १६ दिशः। १७–२२ इन्द्रः पर्जन्यात्मा, त्वष्टा वाग्निश्च देवताः॥ छन्दः- १, २, ६, ७, ९-१२, १९, २२ निचृत्त्रिष्टुप्। ४, ८, १३, १६, २१ त्रिष्टुप्। १४, १५, १८ विराट् त्रिष्टुप्। १७ भुरिक् त्रिष्टुप्। ३ भुरिक् पंक्तिः। ५, २० स्वराट् पंक्तिः॥
इस भाष्य को एडिट करें