ऋग्वेद - मण्डल 5/ सूक्त 29/ मन्त्र 2
ऋषिः - विश्वावारात्रेयी
देवता - अग्निः
छन्दः - विराट्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
अनु॒ यदीं॑ म॒रुतो॑ मन्दसा॒नमार्च॒न्निन्द्रं॑ पपि॒वांसं॑ सु॒तस्य॑। आद॑त्त॒ वज्र॑म॒भि यदहिं॒ हन्न॒पो य॒ह्वीर॑सृज॒त्सर्त॒वा उ॑ ॥२॥
स्वर सहित पद पाठअनु॑ । यत् । ई॒म् । म॒रुतः॑ । म॒न्द॒सा॒नम् । आर्च॑न् । इन्द्र॑म् । प॒पि॒ऽवांस॑म् । सु॒तस्य॑ । आ । अ॒द॒त्त॒ । वज्र॑म् । अ॒भि । यत् । अहि॑म् । हन् । अ॒पः । य॒ह्वीः । अ॒सृ॒ज॒त् । सर्त॒वै । ऊँ॒ इति॑ ॥
स्वर रहित मन्त्र
अनु यदीं मरुतो मन्दसानमार्चन्निन्द्रं पपिवांसं सुतस्य। आदत्त वज्रमभि यदहिं हन्नपो यह्वीरसृजत्सर्तवा उ ॥२॥
स्वर रहित पद पाठअनु। यत्। ईम्। मरुतः। मन्दसानम्। आर्चन्। इन्द्रम्। पपिऽवांसम्। सुतस्य। आ। अदत्त। वज्रम्। अभि। यत्। अहिम्। हन्। अपः। यह्वीः। असृजत्। सर्तवै। ऊम् इति ॥२॥
ऋग्वेद - मण्डल » 5; सूक्त » 29; मन्त्र » 2
अष्टक » 4; अध्याय » 1; वर्ग » 23; मन्त्र » 2
अष्टक » 4; अध्याय » 1; वर्ग » 23; मन्त्र » 2
विषय - उसका राजदण्ड ग्रहण । दुष्टों के दमन का कर्त्तव्य ।
भावार्थ -
भा०- ( सुतस्य ) अभिषेक द्वारा प्राप्त राज्यैश्वर्य को ( पपिवांसं ) भोग वा पालन करने वाले ( मन्दसानं ) स्तुति योग्य एवं सुसन्तुष्ट (इन्द्र) ऐश्वर्यवान् शत्रुहन्ता राजा का ( मरुतः ) विद्वान् लोग और बलवान् वीरजन (यत्) जब ( अनु आ अर्चन् ) निरन्तर उसके अनुकूल होकर उसका आदर सत्कार करते हैं तब वह भी ( वज्रम् ) शत्रु निवारक शस्त्र बल और वीर्य, पराक्रम को ( आ दत्त ) धारण करता है, ( यत् ) जब वह (अहिं) अभिमुख युद्धार्थ आये शत्रु और मेघ को विद्युत् वा सूर्यवत् ( अभिहन् ) मुकाबले पर मारता है, तब जिस प्रकार सूर्य वा विद्युत् (यह्वीः अपः ) बड़ी २ जलधाराएं चला देते हैं उसी प्रकार वह बड़ी आप्त प्रजाओं, सेनाओं की ( यह्वीः ) बड़ी २ पंक्तियों को ( सर्त्तवा असृजत् ) सरण या आक्रमण करने के लिये प्रेरित करे अथवा ( अपः ) आप्त या प्राप्त प्रजाओं को (यह्वीः ) अपने पुत्रों के तुल्य ( सर्तवा ) सन्मार्ग में चलने के लिये प्रेरण करे ।
टिप्पणी -
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - गौरिवीतिः शाक्त्य ऋषिः ॥ १–८, ९–१५ इन्द्रः । ९ इन्द्र उशना वा ॥ देवता ॥ छन्दः–१ भुरिक् पंक्तिः । ८ स्वराट् पंक्तिः । २, ४, ७ त्रिष्टुप, । ३, ५, ६, ९,१०, ११ निचृत् त्रिष्टुप् । १२, १३, १४, १५ विराट् त्रिष्टुप् । पञ्चदशर्चं सूक्तम् ।।
इस भाष्य को एडिट करें