ऋग्वेद - मण्डल 6/ सूक्त 37/ मन्त्र 3
ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
देवता - इन्द्र:
छन्दः - निचृत्पङ्क्ति
स्वरः - पञ्चमः
आ॒स॒स्रा॒णासः॑ शवसा॒नमच्छेन्द्रं॑ सुच॒क्रे र॒थ्या॑सो॒ अश्वाः॑। अ॒भि श्रव॒ ऋज्य॑न्तो वहेयु॒र्नू चि॒न्नु वा॒योर॒मृतं॒ वि द॑स्येत् ॥३॥
स्वर सहित पद पाठआ॒स॒स्रा॒णासः॑ । श॒व॒सा॒नम् । अच्छ॑ । इन्द्र॑म् । सु॒ऽच॒क्रे । र॒थ्या॑सः । अश्वाः॑ । अ॒भि । श्रवः॑ । ऋज्य॑न्तः । व॒हे॒युः॒ । नु । चि॒त् । नु । वा॒योः । अ॒मृत॑म् । वि । द॒स्ये॒त् ॥
स्वर रहित मन्त्र
आसस्राणासः शवसानमच्छेन्द्रं सुचक्रे रथ्यासो अश्वाः। अभि श्रव ऋज्यन्तो वहेयुर्नू चिन्नु वायोरमृतं वि दस्येत् ॥३॥
स्वर रहित पद पाठआसस्राणासः। शवसानम्। अच्छ। इन्द्रम्। सुऽचक्रे। रथ्यासः। अश्वाः। अभि। श्रवः। ऋज्यन्तः। वहेयुः। नु। चित्। नु। वायोः। अमृतम्। वि। दस्येत् ॥३॥
ऋग्वेद - मण्डल » 6; सूक्त » 37; मन्त्र » 3
अष्टक » 4; अध्याय » 7; वर्ग » 9; मन्त्र » 3
अष्टक » 4; अध्याय » 7; वर्ग » 9; मन्त्र » 3
विषय - रथ में लगे अश्वों से उनकी तुलना ।
भावार्थ -
( रथ्यासः अश्वाः ) रथ में लगने योग्य अश्वों के समान उत्तम धुरन्धर विद्वान् जन ( शवसानम् इन्द्रम् ) बलवान्, ऐश्वर्यवान् राजा को ( अच्छ आ-सस्त्राणासः ) अच्छी प्रकार प्राप्त होते हुए, ( ऋज्यन्तः ) ऋजु, सरल सीधे, धार्मिक मार्ग पर गमन करते हुए (श्रवः अभि वहेयुः) ऐश्वर्य, उत्तम कीर्त्ति प्राप्त करावें और वह (नू चित् ) अति शीघ्र ही ( सु-चक्रे ) उत्तम चक्र युक्त रथ के समान उत्तम राज्य चक्र में ( वायोः ) वायु के समान बलवान्, सबके प्राणप्रद ( अमृतं ) अविनाशी दीर्घायु, पद को प्राप्त कर ( नु ) दुःखों को (वि दस्येत्) नष्ट करे । अथवा (नूचित् इति निषेधे) वह उस अविनाशी पद का नाश न करे । अध्याममें – आत्मा के ‘अश्व’ प्राणगण हैं देह सुचक्र है । इसको अन्न, बल और ज्ञान प्राप्त करावें । जिससे वह आत्मा ‘वायुवत्’ जीवनप्रद, ज्ञानमय प्रभु के अमृतपद को प्राप्त कर दुःखों का नाश करे ।
टिप्पणी -
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - भरद्वाजो बार्हस्पत्य ऋषिः ॥ इन्द्रो देवता ॥ छन्दः – १, ४, ५ विराट् त्रिष्टुप् । २, ३ निचृत् पंक्ति: ॥ पञ्चर्चं सूक्तम् ॥
इस भाष्य को एडिट करें