ऋग्वेद - मण्डल 6/ सूक्त 72/ मन्त्र 2
ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
देवता - इन्द्रासोमौ
छन्दः - विराट्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
इन्द्रा॑सोमा वा॒सय॑थ उ॒षास॒मुत्सूर्यं॑ नयथो॒ ज्योति॑षा स॒ह। उप॒ द्यां स्क॒म्भथुः॒ स्कम्भ॑ने॒नाप्र॑थतं पृथि॒वीं मा॒तरं॒ वि ॥२॥
स्वर सहित पद पाठइन्द्रा॑सोमा । वा॒सय॑थः । उ॒षस॑म् । उत् । सूर्य॑म् । न॒य॒थः॒ । ज्योति॑षा । स॒ह । उप॑ । द्याम् । स्क॒म्भथुः॑ । स्कम्भ॑नेन । अप्र॑थतम् । पृ॒थि॒वीम् । मा॒तर॑म् । वि ॥
स्वर रहित मन्त्र
इन्द्रासोमा वासयथ उषासमुत्सूर्यं नयथो ज्योतिषा सह। उप द्यां स्कम्भथुः स्कम्भनेनाप्रथतं पृथिवीं मातरं वि ॥२॥
स्वर रहित पद पाठइन्द्रासोमा। वासयथः। उषसम्। उत्। सूर्यम्। नयथः। ज्योतिषा। सह। उप। द्याम्। स्कम्भथुः। स्कम्भनेन। अप्रथतम्। पृथिवीम्। मातरम्। वि ॥२॥
ऋग्वेद - मण्डल » 6; सूक्त » 72; मन्त्र » 2
अष्टक » 5; अध्याय » 1; वर्ग » 16; मन्त्र » 2
अष्टक » 5; अध्याय » 1; वर्ग » 16; मन्त्र » 2
विषय - युवा-युवति को बसावें । माता भूमि का आदर करें, पक्षान्तर में आचार्य शिष्य के कर्त्तव्य
भावार्थ -
हे ( इन्द्रासोमा ) ऐश्वर्ययुक्त एवं प्रजा को शासन करने बाले जनो ! तेजस्वी और वीर्यवान् पुरुषो ! आप लोग (उषासं वासयथः) उत्तम कामना युक्त प्रजा को सुखपूर्वक बसाओ, एवं उत्तम कामना युक्त, प्रभात वेलावत् कमनीय रूपयुक्त युवा युवति को गृहाश्रम में बसाने का उद्योग करो । (सूर्यं) सूर्यवत् तेजस्वी पुरुष को ( ज्योतिषा सह ) उसके तेज सहित ( उत् नयथः) उत्तम पद प्राप्त कराओ । (स्कम्भनेन) आश्रय देने वाले स्तम्भ से जिस प्रकार गृह की छत को थामा जाता है उसी प्रकार ( स्कम्भनेन ) आश्रयप्रद सामर्थ्य से ( द्यां ) परस्पर की कामना करने वाले दूसरे अंग को ( स्कम्भथुः ) अपने ऊपर थामो । ( पृथिवीं मातरम् ) पृथिवी के समान माता को ( वि अप्रथतम् ) विशेष रूप से विख्यात, विस्तृत करो । अर्थात् राष्ट्र के वृद्धि के साथ २ मातृ जाति का अधिक मान करो । ( २ ) आचार्य और शिष्य दोनों ( उषासम्) विद्येच्छुक ब्रह्मचारी को अन्तेवासी रूप में बसावें, सूर्यवत् कान्तियुक्त करें, ज्ञानमय वेद का धारण करें और विस्तृत वेदमयी माता का विस्तार करें ।
टिप्पणी -
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - भरद्वाजो बार्हस्पत्य ऋषिः ॥ इन्द्रासोमौ देवते ॥ छन्दः - १ निचृत्त्रिष्टुप् । २, ४, ५ विराट् त्रिष्टुप् । ३ निचृत्त्रिष्टुप् ॥ पञ्चर्चं सूक्तम् ॥
इस भाष्य को एडिट करें