English
ऋग्वेद - मण्डल 7/ सूक्त 103/ मन्त्र 3
यदी॑मेनाँ उश॒तो अ॒भ्यव॑र्षीत्तृ॒ष्याव॑तः प्रा॒वृष्याग॑तायाम् । अ॒ख्ख॒ली॒कृत्या॑ पि॒तरं॒ न पु॒त्रो अ॒न्यो अ॒न्यमुप॒ वद॑न्तमेति ॥
स्वर सहित पद पाठयत् । ई॒म् । ए॒ना॒न् । उ॒श॒तः । अ॒भि । अव॑र्षीत् । तृ॒ष्याऽव॑तः । प्रा॒वृषि॑ । आऽग॑तायाम् । अ॒ख्ख॒ली॒कृत्य॑ । पि॒तर॑म् । न । पु॒त्रः । अ॒न्यः । अ॒न्यम् । उप॑ । वद॑न्तम् । ए॒ति॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
यदीमेनाँ उशतो अभ्यवर्षीत्तृष्यावतः प्रावृष्यागतायाम् । अख्खलीकृत्या पितरं न पुत्रो अन्यो अन्यमुप वदन्तमेति ॥
स्वर रहित पद पाठयत् । ईम् । एनान् । उशतः । अभि । अवर्षीत् । तृष्याऽवतः । प्रावृषि । आऽगतायाम् । अख्खलीकृत्य । पितरम् । न । पुत्रः । अन्यः । अन्यम् । उप । वदन्तम् । एति ॥ ७.१०३.३
ऋग्वेद - मण्डल » 7; सूक्त » 103; मन्त्र » 3
अष्टक » 5; अध्याय » 7; वर्ग » 3; मन्त्र » 3
अष्टक » 5; अध्याय » 7; वर्ग » 3; मन्त्र » 3
विषय - मण्डूकों के दृष्टान्त से ब्रह्मज्ञानी, तपस्वी और नाना विद्याओं के विद्वानों के कर्त्तव्यों का वर्णन ।
भावार्थ -
( उशतः ) वर्षा को चाहने वाले और ( तृष्यावतः एनान् ) प्यासे इनके प्रति ( प्रावृषि आगतायाम् ) वर्षा काल आजाने पर ( अभि अवर्षीत् ) मेघ वर्षता है, ( पुत्रः पितरं न ) पिता के प्रति पुत्र के समान ( वदन्तम् अन्यम् अन्यः उप एति ) बोलते एक मेंडक के पास दूसरा जैसे आजाता है उसी प्रकार ( आगतायां प्रावृषि ) वर्षाकाल आनेपर ( यद् ईम्) जब भी ( उशतः ) विद्या की कामना करने वाले और ( तृष्यावतः एनान् ) ज्ञान की पिपासा से युक्त इन शिष्यों के प्रति विद्वान् पुरुष मेघ के समान ( अभि अवर्षीत् ) ज्ञान की वर्षा करता है तब ( वदन्तम् अन्यम् उप ) उपदेश करते हुए एक के पास ( अन्यः ) दूसरा शिष्य ( पुत्रः पितरं न ) पिता के पास पुत्र के समान ही ( अक्खलीकृत्य ) विनम्र होकर ( उप एति ) आता है और उसकी शुश्रूषा कर ज्ञान प्राप्त करता है ।
टिप्पणी -
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - वसिष्ठ ऋषिः॥ मण्डूका देवताः॥ छन्दः—१ आर्षी अनुष्टुप् । २, ६, ७, ८, १० आर्षी त्रिष्टुप्। ३, ४ निचृत् त्रिष्टुप्। ५, ९ विराट् त्रिष्टुप् ॥ तृचं सूक्तम्॥
इस भाष्य को एडिट करें