ऋग्वेद - मण्डल 7/ सूक्त 103/ मन्त्र 4
अ॒न्यो अ॒न्यमनु॑ गृभ्णात्येनोर॒पां प्र॑स॒र्गे यदम॑न्दिषाताम् । म॒ण्डूको॒ यद॒भिवृ॑ष्ट॒: कनि॑ष्क॒न्पृश्नि॑: सम्पृ॒ङ्क्ते हरि॑तेन॒ वाच॑म् ॥
स्वर सहित पद पाठअ॒न्यः । अ॒न्यम् । अनु॑ । गृ॒भ्णा॒ति॒ । ए॒नोः॒ । अ॒पाम् । प्र॒ऽस॒र्गे । यत् । अम॑न्दिषाताम् । म॒ण्डूकः॑ । यत् । अ॒भिऽवृ॑ष्टः । कनि॑स्कन् । पृश्निः॑ । स॒म्ऽपृ॒ङ्क्ते । हरि॑तेन । वाच॑म् ॥
स्वर रहित मन्त्र
अन्यो अन्यमनु गृभ्णात्येनोरपां प्रसर्गे यदमन्दिषाताम् । मण्डूको यदभिवृष्ट: कनिष्कन्पृश्नि: सम्पृङ्क्ते हरितेन वाचम् ॥
स्वर रहित पद पाठअन्यः । अन्यम् । अनु । गृभ्णाति । एनोः । अपाम् । प्रऽसर्गे । यत् । अमन्दिषाताम् । मण्डूकः । यत् । अभिऽवृष्टः । कनिस्कन् । पृश्निः । सम्ऽपृङ्क्ते । हरितेन । वाचम् ॥ ७.१०३.४
ऋग्वेद - मण्डल » 7; सूक्त » 103; मन्त्र » 4
अष्टक » 5; अध्याय » 7; वर्ग » 3; मन्त्र » 4
अष्टक » 5; अध्याय » 7; वर्ग » 3; मन्त्र » 4
विषय - मण्डूकों के दृष्टान्त से ब्रह्मज्ञानी, तपस्वी और नाना विद्याओं के विद्वानों के कर्त्तव्यों का वर्णन ।
भावार्थ -
जिस प्रकार (अपां प्रसर्गे ) जलों के खूब होजाने पर (यत् अमन्दिषाताम्) जब दो मेंडक बहुत प्रसन्न होजाते (अन्यः अन्यम् अनुगृभ्णाति एक दूसरे को पकड़ लेता है, ( कनिष्कन् मंडूकः पृश्निः हरितेन वाचं सम्पृङक्ते ) पीला कूदता मेंडक हरे मेंडक से अपनी आवाज़ मिलाता है उसी प्रकार ( यत् ) जब (अपां प्रसर्गे) आप्त वेदज्ञानों के प्रदान करने के लिये गुरु शिष्य दोनों ( अमन्दिषाताम् ) अति प्रसन्न हो जाते हैं ( एनोः ) इन पूर्वोक्त गुरु और शिष्य दोनों में से ( अन्यः ) एक गुरु, आचार्य (अन्यम् ) दूसरे को ( अनुगृभ्णाति ) अनुग्रहपूर्वक स्वीकार करता है और ( यत् ) जो ( अभिवृष्टः ) अभिषेचित विद्याव्रत स्नातक ( मण्डूकः ) अति हर्षवान् हो ( कनिष्कन् ) अन्यों को विद्या प्रदान करता है तब ( पृश्निः ) वेद का विद्वान् या प्रश्न करने योग्य विद्वान् ( हरितेन ) ज्ञान ग्रहण करने वाले शिष्य से (वाचम् संपृङ्क्ते ) अपनी वाणी का सम्पर्क कराता है, उसको अपना ज्ञान वादानुवादपूर्वक प्रदान करता है।
टिप्पणी -
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - वसिष्ठ ऋषिः॥ मण्डूका देवताः॥ छन्दः—१ आर्षी अनुष्टुप् । २, ६, ७, ८, १० आर्षी त्रिष्टुप्। ३, ४ निचृत् त्रिष्टुप्। ५, ९ विराट् त्रिष्टुप् ॥ तृचं सूक्तम्॥
इस भाष्य को एडिट करें