ऋग्वेद - मण्डल 7/ सूक्त 98/ मन्त्र 6
तवे॒दं विश्व॑म॒भित॑: पश॒व्यं१॒॑ यत्पश्य॑सि॒ चक्ष॑सा॒ सूर्य॑स्य । गवा॑मसि॒ गोप॑ति॒रेक॑ इन्द्र भक्षी॒महि॑ ते॒ प्रय॑तस्य॒ वस्व॑: ॥
स्वर सहित पद पाठतव॑ । इ॒दम् । विश्व॑म् । अ॒भितः॑ । प॒श॒व्य॑म् । यत् । पश्य॑सि । चक्ष॑सा । सूर्य॑स्य । गवा॑म् । अ॒सि॒ । गोऽप॑तिः । एकः॑ । इ॒न्द्र॒ । भ॒क्षी॒महि॑ । ते॒ । प्रऽय॑तस्य । वस्वः॑ ॥
स्वर रहित मन्त्र
तवेदं विश्वमभित: पशव्यं१ यत्पश्यसि चक्षसा सूर्यस्य । गवामसि गोपतिरेक इन्द्र भक्षीमहि ते प्रयतस्य वस्व: ॥
स्वर रहित पद पाठतव । इदम् । विश्वम् । अभितः । पशव्यम् । यत् । पश्यसि । चक्षसा । सूर्यस्य । गवाम् । असि । गोऽपतिः । एकः । इन्द्र । भक्षीमहि । ते । प्रऽयतस्य । वस्वः ॥ ७.९८.६
ऋग्वेद - मण्डल » 7; सूक्त » 98; मन्त्र » 6
अष्टक » 5; अध्याय » 6; वर्ग » 23; मन्त्र » 6
अष्टक » 5; अध्याय » 6; वर्ग » 23; मन्त्र » 6
विषय - पक्षान्तर में प्रभु की उपासना।
भावार्थ -
हे ( इन्द्र ) परमैश्वर्यप्रद प्रभो ! राजन् ! ( यत् ) जो तू ( सूर्यस्य चक्षसा ) सूर्य के प्रकाश से ( पश्यसि ) देखता है, उसको प्रकाशित करता है, इसलिये ( इदं विश्वम् ) यह समस्त विश्व ( अभितः ) सब तरफ ( तव ) तेरे ही (पशव्यं) 'पशव्य' अर्थात् इन्द्रियों से देखने योग्य है । अथवा ( इदं ते विश्वं पशव्यं ) यह तेरा समस्त विश्व दर्शनीय है या पशु अर्थात् द्रष्टा, जीवों के भोगने योग्य है। अर्थात् तुझ द्रष्टा के ही अनुरूप है । तू ( गवाम् गोपतिः असि ) सब वाणियों, भूमियों और सूर्यादि लोकों का गौओं के पालक के समान स्वामी है। ( प्रयतस्य ) सर्वोत्कृष्ट नियन्ता और सञ्चालक तेरे ही दिये ( वस्वः ) ऐश्वर्य का हम ( भक्षीमहि ) भोग करें अथवा ( वस्वः प्रयतस्य ते भक्षीमहि ) सब में बसने वाले सर्वोत्कृष्ट यत्नवान् वा नियन्ता तेरा ही हम भजन करें ।
टिप्पणी -
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - वसिष्ठ ऋषिः॥ १–६ इन्द्रः। ७ इन्द्राबृहस्पती देवते। छन्द:— १, २, ६, ७ निचृत् त्रिष्टुप्। ३ विराट् त्रिष्टुप्। ४, ५ त्रिष्टुप्॥ षड्चं सूक्तम्॥
इस भाष्य को एडिट करें