ऋग्वेद - मण्डल 8/ सूक्त 41/ मन्त्र 2
तमू॒ षु स॑म॒ना गि॒रा पि॑तॄ॒णां च॒ मन्म॑भिः । ना॒भा॒कस्य॒ प्रश॑स्तिभि॒र्यः सिन्धू॑ना॒मुपो॑द॒ये स॒प्तस्व॑सा॒ स म॑ध्य॒मो नभ॑न्तामन्य॒के स॑मे ॥
स्वर सहित पद पाठतम् । ऊँ॒ इति॑ । सु । स॒म॒ना । गि॒रा । पि॒तॄ॒णाम् । च॒ । मन्म॑ऽभिः । ना॒भा॒कस्य॑ । प्रस॑स्तिऽभिः॑ । यः । सिन्धू॑नाम् । उप॑ । उ॒त्ऽअ॒ये । स॒प्तऽस्व॑सा । सः । म॒ध्य॒मः । नभ॑न्ताम् । अ॒न्य॒के । स॒मे॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
तमू षु समना गिरा पितॄणां च मन्मभिः । नाभाकस्य प्रशस्तिभिर्यः सिन्धूनामुपोदये सप्तस्वसा स मध्यमो नभन्तामन्यके समे ॥
स्वर रहित पद पाठतम् । ऊँ इति । सु । समना । गिरा । पितॄणाम् । च । मन्मऽभिः । नाभाकस्य । प्रसस्तिऽभिः । यः । सिन्धूनाम् । उप । उत्ऽअये । सप्तऽस्वसा । सः । मध्यमः । नभन्ताम् । अन्यके । समे ॥ ८.४१.२
ऋग्वेद - मण्डल » 8; सूक्त » 41; मन्त्र » 2
अष्टक » 6; अध्याय » 3; वर्ग » 26; मन्त्र » 2
अष्टक » 6; अध्याय » 3; वर्ग » 26; मन्त्र » 2
विषय - राजा के नाशार्थ उद्योग, पालक पुरुषों का नियोजन।
भावार्थ -
( यः ) जो ( सिन्धूनाम् ) स्यन्दनशील रक्तधाराओं के वा गतिशील प्राणों के ( उपोदये ) ऊपर उठने में ( सप्त-स्वसा ) सात स्वयं गतिशील मुख्य प्राणों से युक्त होने से सात भगिनियों वाला ( सः) वह ( मध्यमः ) सबके मध्य में मुख्य रूप से स्थित राजा के समान है । ( तम् ) उसको ( समना गिरा ) मान सहित वा ज्ञान सहित वाणी से और ( पितृणां च मन्मभिः ) पालक उपदेष्टा गुरुओं के मनन योग्य वचनों से और ( नाभाकस्य ) साक्षात् द्रष्टा पुरुष की ( प्रशस्तिभिः ) उत्तम उपदेश वाणियों से ( अर्च ) अर्चना कर। राजा भी ( सिन्धूनाम् ) वेगवान् अश्वादि सैन्य नायकों के (उदये) उत्थान काल में (सप्त-स्वसा) सर्पणशील सेनाओं को उत्तम रीति से संचालित करने में समर्थ ( मध्यमः ) मध्यस्थित प्रधान पुरुषवत् है उसको ( समना गिरा ) समान, अनुरूप वाणी और पालकों के वचनों और ( नाभाकस्य ) शत्रु हिंसक रक्षक की ( प्रशस्तिभिः ) उत्तमाधिकार शासन वाणियों से ( उप ) युक्त करो। ( नभन्ताम् अन्यके समे ) जिससे अन्य सब द्वेष बुद्धि वाले दुर्बुद्धि पुरुष ( नभन्ताम् ) बुराई करने में समर्थ न रहें।
टिप्पणी -
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - नाभाकः काण्व ऋषिः॥ वरुणो देवता॥ छन्दः—१, ५ त्रिष्टुप्। ४, ७ भुरिक् त्रिष्टुप्। ८ स्वराट् त्रिष्टुप्। २, ३, ६, १० निचृज्जगती। ९ जगती॥ दशर्चं सूक्तम्॥
इस भाष्य को एडिट करें