साइडबार
ऋग्वेद - मण्डल 10/ सूक्त 180/ मन्त्र 3
इन्द्र॑ क्ष॒त्रम॒भि वा॒ममोजोऽजा॑यथा वृषभ चर्षणी॒नाम् । अपा॑नुदो॒ जन॑ममित्र॒यन्त॑मु॒रुं दे॒वेभ्यो॑ अकृणोरु लो॒कम् ॥
स्वर सहित पद पाठइन्द्र॑ । क्ष॒त्रम् । अ॒भि । वा॒मम् । ओजः॑ । अजा॑यथाः । वृ॒ष॒भ॒ । च॒र्ष॒णी॒नाम् । अप॑ । अ॒नु॒दः॒ । जन॑म् । अ॒मि॒त्र॒ऽयन्त॑म् । उ॒रुम् । दे॒वेभ्यः॑ । अ॒कृ॒णोः॒ । ऊँ॒ इति॑ । लो॒कम् ॥
स्वर रहित मन्त्र
इन्द्र क्षत्रमभि वाममोजोऽजायथा वृषभ चर्षणीनाम् । अपानुदो जनममित्रयन्तमुरुं देवेभ्यो अकृणोरु लोकम् ॥
स्वर रहित पद पाठइन्द्र । क्षत्रम् । अभि । वामम् । ओजः । अजायथाः । वृषभ । चर्षणीनाम् । अप । अनुदः । जनम् । अमित्रऽयन्तम् । उरुम् । देवेभ्यः । अकृणोः । ऊँ इति । लोकम् ॥ १०.१८०.३
ऋग्वेद - मण्डल » 10; सूक्त » 180; मन्त्र » 3
अष्टक » 8; अध्याय » 8; वर्ग » 38; मन्त्र » 3
Acknowledgment
अष्टक » 8; अध्याय » 8; वर्ग » 38; मन्त्र » 3
Acknowledgment
भाष्य भाग
हिन्दी (3)
पदार्थ
(चर्षणीनाम्) मनुष्यों के मध्य (वृषभ) वृषभ के समान बलवान् या सुखवर्षक (इन्द्र) राजन् ! तू (क्षत्रम्-वामम्) क्षत के त्राण करानेवाले वननीय (ओजः) बल को (अभि) अभिलक्षित करके (अजायथाः) प्रसिद्ध है (अमित्रयन्तं जनम्) शत्रुता करते हुए मनुष्य को (अपानुदः) नष्ट कर (देवेभ्यः) दिव्य गुणवाले तथा धन ज्ञान देनेवालों के लिए (उरु लोकम्-अकृणोः) विस्तृत दर्शनीय सुखस्थान को सम्पादित कर बना ॥३॥
भावार्थ
राजा को मनुष्यों में बलवान्, उनको सुख देनेवाला, आघात से बचानेवाला, धन ज्ञान देनेवालों के लिए सुखपूर्ण स्थान करनेवाला और शत्रुओं को नष्ट करनेवाला होना चाहिये ॥३॥
विषय
शक्ति- प्रकाश [ओज-लोक]
पदार्थ
[१] हे (इन्द्र) = जितेन्द्रिय पुरुष ! (क्षत्रम्) = क्षतों से, घावों से त्राण करनेवाले (वामम्) = सुन्दर (ओजः) = ओज को [बल को] (अभि) = लक्ष्य बनाकर (अजायथाः) = तू विकसित शक्तियोंवाला होता है । जितेन्द्रियता हमारे अन्दर क्षत्र व ओज का विकास करती है । [२] हे (वृषभ) = शक्तिशालिन् व सब पर सुखों का वर्षण करनेवाले ! तू (चर्षणीनाम्) = मनुष्यों में (अमित्रयन्तं जनम्) = अमित्र की तरह आचरण करनेवाले मनुष्य को (अपानुदः) = दूर कर । अहितकारी लोगों से भी घृणा न करते हुए उनकी उपेक्षा करनेवाला हो, उन्हें अपने से दूर ही रख । (उ) = और (देवेभ्यः) = दिव्य वृत्तियों के लिये, उत्तम वृत्तियों के विकास के लिये (उरुं लोकम्) = विशाल प्रकाश को (अकृणोः) = सम्पादित कर। जितना-जितना ज्ञान का प्रकाश बढ़ेगा, उतना ही दिव्यगुणों का विकास होगा। देवों के विकास का क्षेत्र 'प्रकाश' है, असुरों के विकास का 'अन्धकार' ।
भावार्थ
भावार्थ- हम बल को बढ़ायें । प्रकाश वृद्धि के द्वारा सद्गुणों का वर्धन करें । इस प्रकार शक्ति व प्रकाश के वर्धन से हम 'प्रथ वासिष्ठ' बनेंगे, अपना विस्तार करनेवाले, उत्तम निवासवाले । विस्तार के सहित 'सप्रथ' होंगे और अपने में शक्तियों का भरण करनेवाले ' भारद्वाज' होंगे। शक्ति के पुञ्ज 'घर्म:' बनेंगे और सूर्य के समान तेजस्वी 'सौर्य' होंगे। इन्हीं का अगला सूक्त है-
विषय
शत्रुनाश का प्रकार।
भावार्थ
हे (इन्द्र) ऐश्वर्यवन् ! तू (वामम्) सुन्दर, दुष्टहिंसक, (क्षत्रं) बल-वीर्य और (ओजः) पराक्रम को लक्ष्य कर (अभि अजायथाः) प्रकट हो। (चर्षणीनां) मनुष्यों के बीच में (अमित्रयन्तं जनम्) अमित्र अर्थात् शत्रु के तुल्य आचरण करने वाले जन को तू (अप अनुदः) दूर कर। और (देवेभ्यः) उत्तम करादि देने वाले प्रजावर्ग के लिये (उरु लोकम् कृणु) विशाल राष्ट्र बना। इत्यष्टाविंशो वर्गः॥
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
ऋषिर्जयः॥ इन्द्रो देवता। छन्द:- १, २ त्रिष्टुप्। ३ विराट् त्रिष्टुप्॥ तृचं सूक्तम्॥
संस्कृत (1)
पदार्थः
(चर्षणीनां वृषभ इन्द्र) मनुष्याणां मध्ये वृषभ इव बलवान् यद्वा मनुष्याणां सुखवर्षक राजन् ! त्वम् (क्षत्रं वामम्-ओजः-अभि-अजायथाः) प्रजानां क्षतस्य त्राणकरं वननीयं बलमभिलक्ष्य प्रसिद्धो भवसि (अमित्रयन्तं जनम्-अपानुदः) शत्रूयन्तं जनमपताडय नाशय (देवेभ्यः-उरु लोकम्-अकृणोः) दिव्यगुणवद्भ्यो दातृभ्यश्च विस्तीर्णं दर्शनीय सुखस्थानं कुरु-सम्पादय ॥३॥
इंग्लिश (1)
Meaning
Indra, glorious ruler, virile and generous leader of the people, arise and create a beautiful, grand and powerful social order. Throw out the people who are unfriendly to the nation and create a vast, beautiful mighty world of peace and progress for the noble, brilliant and generous people dedicated to divine values.
मराठी (1)
भावार्थ
राजा सर्व माणसांमध्ये बलवान, त्यांना सुख देणारा, संकटातून वाचविणारा, धन ज्ञान देणाऱ्यासाठी सुखाचे स्थान बनविणारा व शत्रूंना नष्ट करणारा असला पाहिजे. ॥३॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal