ऋग्वेद - मण्डल 3/ सूक्त 28/ मन्त्र 2
ऋषिः - गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
देवता - अग्निः
छन्दः - निचृद्गायत्री
स्वरः - षड्जः
पु॒रो॒ळा अ॑ग्ने पच॒तस्तुभ्यं॑ वा घा॒ परि॑ष्कृतः। तं जु॑षस्व यविष्ठ्य॥
स्वर सहित पद पाठपु॒रो॒ळाः । अ॒ग्ने॒ । प॒च॒तः । तुभ्य॑म् । वा॒ । घ॒ । परि॑ऽकृतः । तम् । जु॒ष॒स्व॒ । य॒वि॒ष्ठ्य॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
पुरोळा अग्ने पचतस्तुभ्यं वा घा परिष्कृतः। तं जुषस्व यविष्ठ्य॥
स्वर रहित पद पाठपुरोळाः। अग्ने। पचतः। तुभ्यम्। वा। घ। परिऽकृतः। तम्। जुषस्व। यविष्ठ्य॥
ऋग्वेद - मण्डल » 3; सूक्त » 28; मन्त्र » 2
अष्टक » 3; अध्याय » 1; वर्ग » 31; मन्त्र » 2
Acknowledgment
अष्टक » 3; अध्याय » 1; वर्ग » 31; मन्त्र » 2
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह।
अन्वयः
हे यविष्ठ्याग्नेऽग्निरिव यस्तुभ्यं पुरोडाः पचतो वा परिष्कृतोऽस्ति तं घ जुषस्व ॥२॥
पदार्थः
(पुरोळाः) यो विधिना संस्कृतः (अग्ने) पावकवद्वर्त्तमान (पचतः) पाकं कुर्वन्। अत्र पच धातोरौणादिकोऽतच्प्रत्ययः। (तुभ्यम्) (वा) पक्षान्तरे (घ) एव। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (परिष्कृतः) सर्वतः शुद्धः संपादितः (तम्) (जुषस्व) (यविष्ठ्य) यविष्ठ्येष्वतिशयेन युवसु कुशलस्तत्सम्बुद्धौ ॥२॥
भावार्थः
यथा भोजनप्रियः स्वार्थानि सुसंस्कृतान्यन्नादीनि निष्पाद्य भुक्त्वाऽऽनन्दो जायते तथैव सुसंस्कृतानि हवींषि प्राप्याऽग्निः सर्वानानन्दयति ॥२॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।
पदार्थ
हे (यविष्ठ्य) अतिशय युवा पुरुषों में चतुर (अग्ने) अग्नि के सदृश तेजस्वी जन ! जो (तुभ्यम्) आपके लिये (पुरोळाः) वेद विधि से संस्कारयुक्त (पचतः) पाककर्त्ता हुआ (वा) अथवा (परिष्कृतः) सब प्रकार शुद्ध किया गया है (तम्) उसकी (घ) ही (जुषस्व) सेवा करो ॥२॥
भावार्थ
जैसे भोजन में प्रीतिकर्त्ता पुरुष अपने लिये उत्तम प्रकार संस्कारयुक्त अन्न आदि पदार्थों को सिद्ध और उनका भोजन करके आनन्दयुक्त होता है, वैसे ही उत्तम प्रकार संस्कारयुक्त हवन की सामग्री को प्राप्त होकर अग्नि सम्पूर्ण जनों को आनन्द देता है ॥२॥
विषय
ज्ञान का परिपाक व परिष्कार
पदार्थ
[१] हे (अग्ने) = परमात्मन् ! (तुभ्यम्) = आपकी प्राप्ति के लिए ही (पुरोडा:) = यह [पुर: दाश्यते] सृष्टि के प्रारम्भ में दिया गया वेदज्ञान (पचत:) = मेरे से पकाया गया है। जैसे एक बालक अपने पाठ को अभ्यास से पकाता है, इसी प्रकार इस जीवन के प्रातः सवन में [प्रथम २४ वर्षों में] मैंने इस वेदज्ञान को परिपक्व किया है और (वा घा) = निश्चय से (परिष्कृत:) = इसे परिष्कृत किया है- आचार्यों द्वारा इसे अत्यन्त परिमार्जित कर लिया है । (२) हे (यविष्ठ्य) = हमारे अज्ञानों को दूर करने व ज्ञानों को प्राप्त करानेवालों में सर्वश्रेष्ठ प्रभो! आप (तं जुषस्व) = हमारे इस वेदज्ञान के परिपक्व व परिष्कृत करने को देखकर प्रसन्न होइये। आपके लिए हमारा यह कार्य प्रीतिकर हो ।
भावार्थ
भावार्थ- जीवन का प्रथमकाल ज्ञान की परिपक्वता व परिष्कार के लिए ही हो ।
विषय
पक्षान्तर में स्वामी का वर्णन।
भावार्थ
हे (यविष्ठय) सब युवा जनों में सर्वश्रेष्ठ, सबसे अधिक वलवन् ! कार्यकुशल ! हे (अग्ने) ज्ञानवन् ! जिस प्रकार (पुरोडाः पचतः परिष्कृतः) आगे रक्खा हुआ, परिपाक किया हुआ, सजा सजाया अन्न आगे रक्खा हो, उसको भोक्ता पुरुष प्रेम से सेवन करता है उसी प्रकार (पुरोडाः) समक्ष स्थित होकर अपने को आत्म-समर्पण करने हारा विद्यार्थी (पचतः) अपने बुद्धि और देह एवं ब्रह्मचर्य द्वारा वीर्यादि को परिपक्व करता हुआ (वा घ) निश्चय से (परिष्कृतः) सब प्रकार से तैयार होकर विराजता है। (तं) उसको (जुषस्व) प्रेम से रख।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
विश्वामित्र ऋषिः॥ अग्निर्देवता॥ छन्दः- १ गायत्री। २, ६ निचृद्गायत्री। ३ स्वराडुष्णिक्। ४ त्रिष्टुप्। ५ निचृज्जगती॥ षडृचं सूक्तम्॥
मराठी (1)
भावार्थ
जसा भोजनप्रिय पुरुष स्वतःसाठी संस्कारित अन्नपदार्थांचे भोजन करून आनंदी होतो, तसेच संस्कारित हवन सामग्री प्राप्त करून अग्नी संपूर्ण लोकांना आनंद देतो. ॥ २ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Agni, most youthful creative power of universal energy and intelligence, purified, refined and matured is this offering of love and faith for you. Accept it, enjoy it, and let the fragrance rise and pervade the spaces.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
The subject of Agni is further explained.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O most energetic young man ! you are full of splendor like the fire. PURODĀSHA the cake with butter properly cooked is dressed for you. Accept it please.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
As a man fond of good food becomes happy by taking well cooked food, so the fire gladdens all by taking well prepared oblations.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal