साइडबार
ऋग्वेद - मण्डल 5/ सूक्त 24/ मन्त्र 3
ऋषिः - बन्धुः सुबन्धुः श्रुतबन्धुर्विप्रबन्धुश्च गौपयाना लौपयाना वा
देवता - अग्निः
छन्दः - पूर्वार्द्धस्य साम्नी बृहत्युत्तरार्द्धस्य भुरिग्बृहती
स्वरः - मध्यमः
नो॑ बोधि श्रु॒धी हव॑मुरु॒ष्या णो॑ अघाय॒तः स॑मस्मात् ॥ तं त्वा॑ शोचिष्ठ दीदिवः सु॒म्नाय॑ नू॒नमी॑महे॒ सखि॑भ्यः ॥३॥
स्वर सहित पद पाठसः । नः॒ । बो॒धि॒ । श्रु॒धि । हव॑म् । उ॒रु॒ष्य । नः॒ । अ॒घ॒ऽय॒तः । स॒म॒स्मा॒त् ॥
स्वर रहित मन्त्र
नो बोधि श्रुधी हवमुरुष्या णो अघायतः समस्मात् ॥ तं त्वा शोचिष्ठ दीदिवः सुम्नाय नूनमीमहे सखिभ्यः ॥३॥
स्वर रहित पद पाठसः। नः। बोधि। श्रुधि। हवम्। उरुष्य। नः। अघऽयतः। समस्मात् । तम्। त्वा। शोचिष्ठ। दीदिऽवः। सुम्नाय। नूनम्। ईमहे। सखिऽभ्यः ॥३॥
ऋग्वेद - मण्डल » 5; सूक्त » 24; मन्त्र » 3
अष्टक » 4; अध्याय » 1; वर्ग » 16; मन्त्र » 3
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 1; वर्ग » 16; मन्त्र » 3
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
अथाग्निपदवाच्यविद्वद्गुणानाह ॥
अन्वयः
हे शोचिष्ठ दीदिवोऽग्निरिव राजन् ! स त्वं नो बोधि नो हवं श्रुधी समस्मादघायतो न उरुष्या तं त्वा सखिभ्यः सुम्नाय वयं नूनमीमहे ॥३॥
पदार्थः
(सः) (नः) अस्माकम् (बोधि) बोधय (श्रुधी) शृणु (हवम्) पठितम् (उरुष्या) रक्ष। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (नः) अस्मान् (अघायतः) आत्मनोऽघमाचरतः (समस्मात्) सर्वस्मात् (तम्) (त्वा) त्वाम् (शोचिष्ठ) अतिशयेन शोधक (दीदिवः) सत्यप्रद्योतक (सुम्नाय) सुखाय (नूनम्) निश्चितम् (ईमहे) याचामहे (सखिभ्यः) मित्रेभ्यः ॥३॥
भावार्थः
सर्वैः प्रजाराजजनै राजानं प्रत्येवं वाच्यं भवान् सर्वेभ्योऽपराधेभ्यः स्वयम्पृथग्भूत्वाऽस्मान् रक्षयित्वा विद्याप्रचारं धार्मिकेभ्यो मित्रेभ्यः सुखं वर्धयित्वा दुष्टान् सततं दण्डयेदिति ॥३॥
हिन्दी (3)
विषय
अब अग्निपदवाच्य विद्वान् के गुणों को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥
पदार्थ
हे (शोचिष्ठ) अत्यन्त शुद्ध करने और (दीदिवः) सत्य के जनानेवाले अग्नि के सदृश तेजस्विजन ! (सः) वह आप (नः) हम लोगों को (बोधि) बोध दीजिये और (नः) हम लोगों के (हवम्) पढ़े हुए विषय को (श्रुधी) सुनिये (समस्मात्) सब (अघायतः) आत्मा से पाप के आचरण करते हुए हम लोगों की (उरुष्या) रक्षा कीजिये (तम्) उन (त्वा) आप को (सखिभ्यः) मित्रों से (सुम्नाय) सुख के लिये हम लोग (नूनम्) निश्चित (ईमहे) याचना करते हैं ॥३॥
भावार्थ
सब प्रजा और राजजनों को चाहिये कि राजा के प्रति यह कहें कि आप सब अपराधों से स्वयं पृथक् हो के और हम लोगों की रक्षा करके विद्या का प्रचार और धार्मिक मित्रों के लिये सुख की वृद्धि करके दुष्टों को निरन्तर दण्ड दीजिये ॥३॥
विषय
अग्रणी प्रमुख अध्यक्ष के प्रति प्रजा के निवेदन ।
भावार्थ
भा०-हे ( शोचिष्ठ ) सबसे अधिक तेजस्विन् ! (सः) वह तू (नः) हमें ( बोधि ) ज्ञानवान् कर । ( नः हवम् ) हमारे वचन को ( श्रुधि ) श्रवण कर । ( नः ) हमें ( समस्मात् अघायतः ) सब प्रकार के पापाचार करने वाले दुष्ट जनों से ( उरुष्य ) बचा । हे ( दीदिवः ) सत्य के प्रकाशक ! ( नूनम् ) निश्चय से हम लोग ( सुम्नाय ) सुख प्राप्त करने और ( सखिभ्यः ) अपने मित्रजनों के हितार्थ (त्वा ईमहे ) तुझ से प्रार्थना करते हैं । इति षोडशो वर्गः ॥
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
बन्धुः सुबन्धुः श्रतबन्धुर्विप्रबन्धुश्च गौपायना लौपायना वा ऋषयः ॥ अग्निर्देवता ॥ छन्दः — १, २ पूर्वार्द्धस्य साम्नी बृहत्युत्तरार्द्धस्य भुरिग्बृहती । ३, ४ पूर्वार्द्धस्योत्तरार्द्धस्य भुरिग्बृहती ॥ चतुर्ऋचं सूक्तम् ॥
विषय
पाप चाहनेवाले से बचाव
पदार्थ
१. (सः) = वे आप (नः बोधि) = हमें बोधयुक्त करिए, (हवं श्रुधी) = हमारी पुकार को सुनिए । २. (न:) = हमें (समस्मात्) = सब (अघायतः) = अघ की कामनावाले- हमारे साथ पापों व कष्टों को जोड़ने की कामनावाले– पुरुषों से उरुष्या बचाइए। हम इन अघशंसों के चक्कर में पड़कर पापमय जीवनवाले न हो जाएँ ।
भावार्थ
भावार्थ- प्रभु हमें ज्ञान दें। हमारी इस आराधना को वे सुनें कि हम अघ [पाप] की कामनावाले पुरुषों के चक्कर में न फंस जाएँ ।
इंग्लिश (2)
Meaning
Such is Agni. May the lord awaken us, listen, enlighten us. Hear our prayer, save us from all sin. We want no sin. We love no sin and evil.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
The duties of the enlightened persons are further told by the name of Agni.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O ruler! you are thoroughly purifier and illuminator of truth, therefore enlighten us. Listen attentively to what we read as memorandum or our invocation. Keep us away from all sinners or desires of committing sins. We pray to you for our happiness and the happiness of our friends.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
All subjects should pray to the ruler in the following manner. You should keep away all sins and crimes, and protect us. Augment the dissemination of knowledge, increase happiness for all righteous friends and punish the wicked constantly.
Foot Notes
(शोचिष्ठ ) अतिशयेन शोधकः । शुचिर्-पूतीभाये (दिवा) । = Exceedingly purifier. (दीदिवः ) सत्यप्रद्योतकः । दीदयति ज्वलति कर्मा (NG 1, 16)। = Illuminator of truth. (ईमहे) याचामहे । ईमहे यांच्या-कर्मा (NG 1, 16 ) = Beg for, pray.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal