ऋग्वेद - मण्डल 5/ सूक्त 28/ मन्त्र 4
ऋषिः - विश्वावारात्रेयी
देवता - अग्निः
छन्दः - विराट्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
समि॑द्धस्य॒ प्रम॑ह॒सोऽग्ने॒ वन्दे॒ तव॒ श्रिय॑म्। वृ॒ष॒भो द्यु॒म्नवाँ॑ असि॒ सम॑ध्व॒रेष्वि॑ध्यसे ॥४॥
स्वर सहित पद पाठसम्ऽइ॑द्धस्य । प्रऽम॑हसः । अ॒ग्ने॒ । वन्दे॑ । तव॑ । श्रिय॑म् । वृ॒ष॒भः । द्यु॒म्नऽवा॑न् । अ॒सि॒ । सम् । अ॒ध्व॒रेषु॑ । इ॒ध्य॒से॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
समिद्धस्य प्रमहसोऽग्ने वन्दे तव श्रियम्। वृषभो द्युम्नवाँ असि समध्वरेष्विध्यसे ॥४॥
स्वर रहित पद पाठसम्ऽइद्धस्य। प्रऽमहसः। अग्ने। वन्दे। तव। श्रियम्। वृषभः। द्युम्नऽवान्। असि। सम्। अध्वरेषु। इध्यसे ॥४॥
ऋग्वेद - मण्डल » 5; सूक्त » 28; मन्त्र » 4
अष्टक » 4; अध्याय » 1; वर्ग » 22; मन्त्र » 4
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 1; वर्ग » 22; मन्त्र » 4
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
अथ विद्वद्विषये राज्यप्रकारमाह ॥
अन्वयः
हे अग्ने राजन् ! यस्त्वं वृषभो द्युम्नवानस्यध्वरेषु समिध्यसे तस्य समिद्धस्य प्रमहसस्तव श्रियमहं वन्दे ॥४॥
पदार्थः
(समिद्धस्य) प्रकाशमानस्य (प्रमहसः) प्रकृष्टस्य महतः (अग्ने) राजन् (वन्दे) प्रशंसामि सत्करोमि वा (तव) (श्रियम्) धनम् (वृषभः) बलिष्ठ उत्तमो वा (द्युम्नवान्) यशस्वी (असि) (सम्) (अध्वरेषु) राज्यपालनादिषु व्यवहारेषु (इध्यसे) प्रदीप्यसे ॥४॥
भावार्थः
यो राजा अग्न्यादिगुणयुक्तः सन्न्यायं यथावत्करोति स यज्ञेषु पावक इव सर्वत्र प्रकाशितकीर्त्तिर्भवति ॥४॥
हिन्दी (3)
विषय
अब विद्वद्विषय में राज्यप्रकार को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥
पदार्थ
हे (अग्ने) राजन् ! जो तुम (वृषभः) बलिष्ठ वा उत्तम और (द्युम्नवान्) यशस्वी (असि) हो और (अध्वरेषु) राज्य के पालन आदि व्यवहारों में (सम्, इध्यसे) प्रकाशित किये जाते हो उन (समिद्धस्य) प्रकाशमान और (प्रमहसः) और प्रकृष्ट बड़े (तव) आपके (श्रियम्) धन की मैं (वन्दे) प्रशंसा वा सत्कार करता हँ ॥४॥
भावार्थ
जो राजा अग्नि आदि के गुणों से युक्त हुआ अच्छे न्याय को यथावत् करता है, वह यज्ञों में अग्नि के सदृश सर्वत्र प्रकट यशवाला होता है ॥४॥
विषय
यज्ञाग्निवत् राजा की दीप्ति, तेज ।
भावार्थ
भा०-हे (अग्ने) अग्निवत् तेजस्विन् ! ( प्र-महसः ) बड़े भारी तेजस्वी ( समिद्धस्य ) खूब देदीप्यमान ( तव ) तेरी ( श्रियम् ) शोभा या सम्पदा की मैं ( वन्दे ) प्रशंसा करता हूं । तू ( वृषभः ) बलवान्, प्रजा के प्रति सुखों को मेघवत् वर्षाने हारा और ( द्युम्नवान् असि ) तेज और ऐश्वर्य का स्वामी है । तू (अध्वरेषु) यज्ञों में अग्निवत् हिंसारहित प्रजापालन, न्यायशासन आदि कार्यों में ( इध्यसे ) खूब प्रकाशित, प्रसिद्ध तेजस्वी बन ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
विश्ववारात्रेयी ऋषिः ॥ अग्निदेवता ॥ छन्दः – १ त्रिष्टुप । २, ४, ५,६ विराट् त्रिष्टुप् । ३ निचृत्रिष्टुप् ॥ धैवतः स्वरः ॥ षडृचं सूक्तम् ॥
विषय
सर्वज्ञ- सर्वशक्तिमान्
पदार्थ
१. हे (अग्ने) अग्रणी प्रभो ! (समिद्धस्य) ज्ञानज्योति से दीप्त (प्रमहसः) = प्रकृष्ट तेजवाले (तव) = आपकी (श्रियम्) = श्री का (वन्दे) = वन्दन करता हूँ। प्रभु सर्वज्ञ हैं - अनन्त ज्ञान की ज्योतिवाले हैं। वे प्रभु सर्वशक्तिमान् हैं– निरतिशय तेजस्वितावाले हैं। यह 'सर्वज्ञता व सर्वशक्तिमत्ता' प्रभु की श्री को वन्दनीय बना रही हैं । २. आप (वृषभ:) = शक्तिशाली हैं, (द्युम्नवान् असि) = प्रशस्त ज्ञानवाले हैं। (अध्वरेषु) = हिंसारहित यज्ञात्मक कर्मों के होने पर आप (समिध्यसे) = हमारे हृदयों में दीप्त किये जाते हैं। जो भी मनुष्य यज्ञात्मक उत्तम कर्मों में प्रवृत्त होता है- वही हृदय में प्रभु के प्रकाश का अनुभव करता है।
भावार्थ
भावार्थ- प्रभु अनन्त ज्ञान व अनन्तशक्तिवाले हैं। ज्ञान व शक्ति के समन्वय के कारण श्रीसम्पन्न हैं। यज्ञ प्रवृत्त होकर हम भी हृदयों के प्रकाश को देखें। प्रभु की तरह ही 'वृषभ + द्युम्नवान्' बनें ।
मराठी (1)
भावार्थ
जो राजा अग्नी इत्यादींच्या गुणांप्रमाणे यथायोग्य चांगला न्याय करतो. तो यज्ञातील अग्नीप्रमाणे सर्वत्र प्रकाशित होऊन कीर्तिमान बनतो. ॥ ४ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Agni, mighty ruling power of the world, burning bright and great, I honour and adore your wealth and splendour. Valorous and generous, prosperous and majestic, you shine glorious in the yajnic projects of the world.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
The attributes of a ruler and administration are told.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O learned king! you are very mighty and very noble, are glorious, and kindled (shining) in the dealings of the proper administration of the State. Therefore, I praise and honor your wealth which are very great and bright (on account of your extraordinary virtues).
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
The king who is endowed with the attributes of Agni etc. (fire, energy, power and the sun) dispenses justice well. He becomes glorious everywhere like the purifying fire in the Yajna.
Foot Notes
(प्रमहस:) प्रकृष्टस्य महतः । मह पूजायाम् (भ्वा) = Of very great. (वन्दे) प्रशन्सामि सत्करोमि वा वदि-अभिवादनस्तुत्योः (भ्वा)। = Admire and honor. (अध्वरेषु) राज्यपालनादिषु । व्यवहारेषु । = In dealings of the proper administration of the State. (दयुम्न्वान्) यशस्वी । दयुम्नं द्योततेर्यंशो वा अन्न वा (NKT. 5, 1, 5 ) = Glorious.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal