ऋग्वेद - मण्डल 9/ सूक्त 84/ मन्त्र 5
ऋषिः - प्रजापतिर्वाच्यः
देवता - पवमानः सोमः
छन्दः - त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
अ॒भि त्यं गाव॒: पय॑सा पयो॒वृधं॒ सोमं॑ श्रीणन्ति म॒तिभि॑: स्व॒र्विद॑म् । ध॒नं॒ज॒यः प॑वते॒ कृत्व्यो॒ रसो॒ विप्र॑: क॒विः काव्ये॑ना॒ स्व॑र्चनाः ॥
स्वर सहित पद पाठअ॒भि । त्यम् । गावः॑ । पय॑सा । प॒यः॒ऽवृध॑म् । सोम॑म् । श्री॒ण॒न्ति॒ । म॒तिऽभिः॑ । स्वः॒ऽविद॑म् । ध॒न॒म्ऽज॒यः । प॒व॒ते॒ । कृत्व्यः॑ । रसः॑ । विप्रः॑ । क॒विः । काव्ये॑न । स्वः॑ऽचनाः ॥
स्वर रहित मन्त्र
अभि त्यं गाव: पयसा पयोवृधं सोमं श्रीणन्ति मतिभि: स्वर्विदम् । धनंजयः पवते कृत्व्यो रसो विप्र: कविः काव्येना स्वर्चनाः ॥
स्वर रहित पद पाठअभि । त्यम् । गावः । पयसा । पयःऽवृधम् । सोमम् । श्रीणन्ति । मतिऽभिः । स्वःऽविदम् । धनम्ऽजयः । पवते । कृत्व्यः । रसः । विप्रः । कविः । काव्येन । स्वःऽचनाः ॥ ९.८४.५
ऋग्वेद - मण्डल » 9; सूक्त » 84; मन्त्र » 5
अष्टक » 7; अध्याय » 3; वर्ग » 9; मन्त्र » 5
Acknowledgment
अष्टक » 7; अध्याय » 3; वर्ग » 9; मन्त्र » 5
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
पदार्थः
हे जगदीश ! (पयोवृधम्) ज्ञानवृद्धो भवान् (त्यम्) तं भवन्तं (गावः) इन्द्रियाणि (पयसा) ज्ञानद्वारा (अभि श्रीणन्ति) संसेवन्ते। अथ च (सोमम्) सौम्यगुणसम्पन्नं भवन्तं (स्वर्विदम्) देवतानां लक्ष्यस्थानीयं त्वां (मतिभिः) ब्रह्मविषयिणीभिर्बुद्धिभिः (पवते) विद्वांसः साक्षात्कुर्वते। भवान् (धनञ्जयः) सकलधनजेतास्ति। तथा (कृत्व्यः) सर्वासां शक्तीनां केन्द्रस्वरूपो भवान् (रसः) आमोदरूपोऽस्ति अथ च (विप्रः) मेधाव्यस्ति। (कविः) सर्वज्ञोऽस्ति। (काव्येन स्वर्चनाः) स्वीयाखिलशक्त्या सर्वलोकलोकान्तराणां प्रलयकर्तास्ति ॥५॥ इति चतुरशीतितमं सूक्तं नवमो वर्गश्च समाप्तः ॥
हिन्दी (3)
पदार्थ
हे परमात्मन् ! (पयोवृधं) ज्ञान से वृद्धि को प्राप्त जो आप हैं, (त्यं) उस आपको (गावः) इन्द्रियें (पयसा) ज्ञान द्वारा (अभि, श्रीणन्ति) सेवन करती हैं और (सोमं) सोमगुणविशिष्ट आपको, (स्वर्विदं) जो आप देवताओं के लक्ष्यस्थानीय हैं, (मतिभिः) ब्रह्मविषयिणी बुद्धि द्वारा (पवते) विद्वान् लोग साक्षात्कार करते हैं। (धनञ्जय) आप धनञ्जय हैं। सम्पूर्ण धनों के जेता हैं। (कृत्व्यः) सब शक्तियों के केन्द्र हैं। (रसः) आनन्दरूप हैं। (विप्रः) मेधावी हैं। (कविः) सर्वज्ञ हैं। (काव्येन, स्वर्चनाः) अपनी सर्वशक्ति से सब लोक-लोकान्तरों के प्रलयकर्ता हैं ॥५॥
भावार्थ
जो परमात्मा पूर्वोक्त गुणों से सम्पन्न है, उसका ज्ञानयोगी अपने चित्तवृत्तिनिरोधरूपी योगद्वारा साक्षात्कार करते हैं ॥७॥ यह ८४ वाँ सूक्त और नवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥
विषय
सर्वस्तुत्य, सर्वसुखप्रद प्रभु।
भावार्थ
(त्यं सोमम्) उस रसवत् व्यापक, सर्वोत्पादक, सबके प्रेरक, (स्वर्विदम्) सर्वज्ञ, सुखप्रकाशक, ज्ञान के प्राप्त कराने वाले, (पयोवृधं) मेघवत् अन्न, रस, जलादि के वर्धक परम सुखदाता, प्रभु को (गावः) विद्वान् वाग्मी जन (मतिभिः) अपनी बुद्धियों और स्तुतियों से परिपक्व करते हैं, उसका अभ्यास करते हैं, वह (धनंजयः) धन का विजयी, ऐश्वर्यवान्, युद्धविजयी, सर्वोपरि, (कृत्व्यः) सब जगत् का रचने वाला (रसः) आनन्दमय, (विप्रः) विशेष रूप से पूर्ण, (कविः) क्रान्तदर्शी, परम मेधावी, (काव्येन) अपने वेदमय विद्वान् जनों के अनुशीलन योग्य ज्ञान से (स्वः-चनाः) ज्ञान प्रकाश का देने वाला है। इति नवमो वर्गः॥
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
प्रजापतिर्वाच्य ऋषिः। पवमानः सोमो देवता॥ छन्द:- १, ३ विराड् जगती। ४ जगती। २ निचृत्त्रिष्टुप्। ५ त्रिष्टुप्॥ पञ्चर्चं सूक्तम्॥
विषय
'स्वर्चना: ' सोम
पदार्थ
[१] (गावः) = वेदवाणीरूप गौएँ (पयसा) = अपने ज्ञानदुग्ध से (पयोवृधम्) = आप्यायन [ वृद्धि] के बढ़ानेवाले (त्यम्) = उस सोम को (अभिश्रीणन्ति) = अच्छी प्रकार परिपक्व करती हैं। इन ज्ञान की वाणियों के अध्ययन में लगे रहने से शरीर में सोम का सम्यक् रक्षण होता है। उस सोम को ये ज्ञानवाणियाँ परिपक्व करती हैं, जो (मतिभिः) = बुद्धियों के द्वारा (स्वर्विदम्) = प्रकाश को प्राप्त करानेवाला है । [२] (धनञ्जयः) = यह सब धनों का विजेता सोम (पवते) = हमें प्राप्त होता है । यह (कृत्व्यः) = कर्त्तव्य कर्मों के करने में कुशल है, (रसः) = जीवन को रसमय बनाता है । (विप्रः) = हमारा विशेषरूप से पूरण करनेवाला है, सब न्यूनताओं को दूर करता है । (कविः) = क्रान्तदशी है, हमारी अन्तर्दृष्टि को तीव्र बनाता है । (काव्येना) = इस अन्तर्दृष्टिवाले ज्ञान के द्वारा यह (स्वर्चना:) = [सु अर्चना] उत्तम अर्चन करनेवाला है। अथवा [स्व: चन: pleasure ] प्रकाशमय आनन्दवाला है, सुरक्षित सोम सम्यक सानन्द को देता है ।
भावार्थ
भावार्थ- सोम ज्ञान को बढ़ाता है। ज्ञानवृद्धि करता हुआ यह हमारे लिये प्रकाशमय आनन्द को प्राप्त कराता है । गत मन्त्र के अनुसार सोमरक्षण से 'कवि व स्वर्चनाः' बनकर यह 'वेन' (मेधावी) बनता ज्ञान परिपक्व होने से 'भार्गव' कहलाता है, यह सोमशंसन करता हुआ कहता है कि-
इंग्लिश (1)
Meaning
That divine Spirit of life and inspiration, joyous and omniscient, abounding in the life-giving energy of the universe, all senses and mind with higher intelligence and elevated thoughts join, perceive and present to the enlightened soul with the thrill of its radiance. Master giver of all wealth and excellence of life, the Spirit flows, vibrates and beatifies, all doer, all joy, all intelligent, all creative, and sublime as splendour of heaven by the beauty of poetic creation.
मराठी (1)
भावार्थ
जो परमात्मा सर्वगुणसंपन्न आहे, ज्ञानयोगी आपल्या चित्तवृत्ती निरोधरूपी योगाद्वारे त्याचा साक्षात्कार करतात.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal