Sidebar
सामवेद के मन्त्र
सामवेद - मन्त्रसंख्या 1810
ऋषिः - जमदग्निर्भार्गवः
देवता - पवमानः सोमः
छन्दः - द्विपदा गायत्री
स्वरः - षड्जः
काण्ड नाम -
82
प꣡व꣢स्व सोम म꣣न्द꣢य꣣न्नि꣡न्द्रा꣢य꣣ म꣡धु꣢मत्तमः ॥१८१०॥
स्वर सहित पद पाठप꣡व꣢꣯स्व । सो꣣म । मन्द꣡य꣢न् । इ꣡न्द्रा꣢꣯य । म꣡धु꣢꣯मत्तमः ॥१८१०॥
स्वर रहित मन्त्र
पवस्व सोम मन्दयन्निन्द्राय मधुमत्तमः ॥१८१०॥
स्वर रहित पद पाठ
पवस्व । सोम । मन्दयन् । इन्द्राय । मधुमत्तमः ॥१८१०॥
सामवेद - मन्त्र संख्या : 1810
(कौथुम) उत्तरार्चिकः » प्रपाठक » 9; अर्ध-प्रपाठक » 1; दशतिः » ; सूक्त » 17; मन्त्र » 1
(राणानीय) उत्तरार्चिकः » अध्याय » 20; खण्ड » 4; सूक्त » 4; मन्त्र » 1
Acknowledgment
(कौथुम) उत्तरार्चिकः » प्रपाठक » 9; अर्ध-प्रपाठक » 1; दशतिः » ; सूक्त » 17; मन्त्र » 1
(राणानीय) उत्तरार्चिकः » अध्याय » 20; खण्ड » 4; सूक्त » 4; मन्त्र » 1
Acknowledgment
भाष्य भाग
हिन्दी (4)
विषय
प्रथम मन्त्र में ब्रह्मानन्द-रस का विषय कहते हैं।
पदार्थ
हे (सोम) ब्रह्मानन्द-रस ! (मधुमत्तमः) अतिशय मधुर तू (इन्द्राय) जीवात्मा को (मन्दयन्) मोद प्रदान करता हुआ (पवस्व) प्रवाहित हो ॥१॥
भावार्थ
ब्रह्मानन्द का माधुर्य वही जानता है, जो उसका अनुभव करता है ॥१॥
पदार्थ
(सोम) शान्तस्वरूप परमात्मन्! तू (मधुमत्तमः) अत्यन्त मधुर रस वाला (इन्द्राय) उपासक आत्मा के लिये (मन्दयन्) आनन्द देने के हेतु (पवस्व) प्राप्त हो॥१॥
विशेष
ऋषिः—जमदग्निः (प्रज्वलित-प्रकाशित ज्ञानाग्निवाला उपासक)॥ देवता—पवमानः सोमः (धारारूप में प्राप्त होने वाला परमात्मा)॥ छन्दः—द्विपदा गायत्री॥<br>
विषय
जीवन के संयम से प्रभु का संयम
पदार्थ
‘जमदग्निः भार्गवः' इन मन्त्रों का ऋषि है – जिसकी जाठराग्नि ठीक भक्षण [जमु अदने ] करनेवाली है और जो बड़ा तेजस्वी है । यह गतमन्त्र के 'सोमी' आचार्य से सोमरक्षा का महत्त्व समझता है और इस सुरक्षित सोम के महत्त्व का प्रतिपादन करते हुए कहता है किहे (सोम) = वीर्यशक्ते ! तू १. (मधुमत्तमः) = जीवन में सर्वाधिक माधुर्य को लानेवाली है। वस्तुतः सोम इस शरीर में अत्यन्त सारभूत वस्तु है। इस सोम का अपव्यय होने पर मनुष्य निर्बल व चिड़चिड़ा हो जाता है—इसके जीवन में से माधुर्य जाता रहता है । २. (मन्दयन्) = तू अपनी रक्षा करनेवाले को हर्षित करता है। सोम के सुरक्षित होने पर मनुष्य जीवन में उल्लास का अनुभव करता है । ३. हे सोम तू (इन्द्राय पवस्व) = इस सोमपान करनेवाले, इन्द्रियों के अधिष्ठाता जीव को पवित्र बना । सोम की रक्षा से मनुष्य की प्रवृत्ति पाप की ओर न होकर जीवन में पवित्रता का संचार होता है । ४. (ते) = ये (सुतासः) = उत्पन्न हुए-हुए सोम (विपश्चितः) = मनुष्य को सूक्ष्म बुद्धिवाला बनाते हैं, जिससे वह प्रत्येक पदार्थ को विशेष सूक्ष्मता से देखता हुआ चिन्तनशील बनता है।५. (शुक्राः) = [शुच दीप्तौ] ये सोम जीवन को अधिक और अधिक उज्वल बनाते हैं । इनसे जीवन में दीप्ति का संचार होता है । ‘शरीर, मन व बुद्धि' सभी इससे चमक उठते हैं । ६. (वायुम् असृक्षत) = ये जीव को [वा गतौ] बड़ा गतिशील बनाते हैं। इनके अभाव में मनुष्य अकर्मण्य बन जाता है । ७. ये सोम (वाजयन्तः) = मनुष्य को शक्तिशाली बनानेवाले हैं । वस्तुतः सम्पूर्ण शक्ति के मूल ये ही हैं । मूल क्या ? ये ही तो शक्ति हैं । ८. (रथाः इव) = ये जीवन-यात्रा को पूर्ण करने के लिए रथ के समान हैं। इनके अभाव में जीवन नहीं — मृत्यु है। जीवन ही नहीं तो जीवन यात्रा की पूर्ति का तो प्रश्न ही उपस्थित नहीं होता । ९. ये जीवन-यात्रा को पूर्ण करके (देववीतये) = उस प्रभु को प्राप्त करने के लिए (असृग्रन्) = रचे गये हैं सोम-सृजन का मुख्य उद्देश्य प्रभु-प्राप्ति है। ये सुरक्षित होकर, मनुष्य की ऊर्ध्वगति के द्वारा, उसे ब्रह्म के समीप पहुँचाते हैं । इन सोमों से उस सोम [परमात्मा] को ही तो प्राप्त करना है।
भावार्थ
मैं संयमी आचार्य से शिक्षित हो संयमी जीवनवाला बनूँ। जीवन के संयम से प्रभु का संयम [अपने में बाँधनेवाला] करनेवाला होऊँ ।
विषय
missing
भावार्थ
हे (सोम) ज्ञानैश्वर्य से युक्त (मधुमत्तमः) अतिशय ज्ञान सम्पन्न होकर (मन्द्रयन्) आनन्दमय होता हुआ योगिन् ! तू (इन्द्राय) परमेश्वर को प्राप्त होने के लिये (पवस्व) गतिकर।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
ऋषिः—१ नृमेधः। ३ प्रियमेधः। ४ दीर्घतमा औचथ्यः। ५ वामदेवः। ६ प्रस्कण्वः काण्वः। ७ बृहदुक्थो वामदेव्यः। ८ विन्दुः पूतदक्षो वा। ९ जमदग्निर्भागिवः। १० सुकक्षः। ११–१३ वसिष्ठः। १४ सुदाः पैजवनः। १५,१७ मेधातिथिः काण्वः प्रियमेधश्चांगिरसः। १६ नीपातिथिः काण्वः। १७ जमदग्निः। १८ परुच्छेपो देवोदासिः। २ एतत्साम॥ देवता:—१, १७ पत्रमानः सोमः । ३, ७ १०-१६ इन्द्रः। ४, ५-१८ अग्निः। ६ अग्निरश्विानवुषाः। १८ मरुतः ९ सूर्यः। ३ एतत्साम॥ छन्द:—१, ८, १०, १५ गायत्री। ३ अनुष्टुप् प्रथमस्य गायत्री उत्तरयोः। ४ उष्णिक्। ११ भुरिगनुष्टुप्। १३ विराडनुष्टुप्। १४ शक्वरी। १६ अनुष्टुप। १७ द्विपदा गायत्री। १८ अत्यष्टिः। २ एतत्साम । स्वर:—१, ८, १०, १५, १७ षड्जः। ३ गान्धारः प्रथमस्य, षड्ज उत्तरयोः ४ ऋषभः। ११, १३, १६, १८ गान्धारः। ५ पञ्चमः। ६, ८, १२ मध्यमः ७,१४ धैवतः। २ एतत्साम॥
संस्कृत (1)
विषयः
तत्रादौ ब्रह्मानन्दरसविषय उच्यते।
पदार्थः
हे (सोम) ब्रह्मानन्दरस ! (मधुमत्तमः) अतिशयेन मधुरः त्वम् (इन्द्राय) जीवात्मने (मन्दयन्) मोदं प्रयच्छन् (पवस्व) प्रस्रव ॥१॥
भावार्थः
ब्रह्मानन्दस्य माधुर्यं स एव जानाति यस्तमनुभवति ॥१॥
इंग्लिश (2)
Meaning
O joyful Yogi, full of glory and knowledge, exert to achieve God!
Meaning
O Soma, creative spirit, highest honey sweet of divine ecstasy, flow abundant, pure and purifying, energising and rejoicing for Indra, the divine soul. (Rg. 9-67-16)
गुजराती (1)
पदार्थ
પદાર્થ : (सोम) શાન્ત સ્વરૂપ પરમાત્મન્ ! તું (मधुमत्तमः) અત્યંત મધુરરસવાળા (इन्द्राय) ઉપાસક આત્માને માટે (मन्दयन्) આનંદ પ્રદાન કરવા માટે (पवस्व) પ્રાપ્ત થા. (૧)
मराठी (1)
भावार्थ
ब्रह्मानंदाचे माधुर्य तोच जाणतो, जो त्याचा अनुभव घेतो. ॥१॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
Misc Websites, Smt. Premlata Agarwal
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
Sri Dharampal Arya
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal