Loading...

सामवेद के मन्त्र

  • सामवेद का मुख्य पृष्ठ
  • सामवेद - मन्त्रसंख्या 957
    ऋषिः - त्रय ऋषयः देवता - पवमानः सोमः छन्दः - जगती स्वरः - निषादः काण्ड नाम -
    32

    ई꣣शान꣢ इ꣣मा꣡ भुव꣢꣯नानि꣣ ई꣡य꣢से युजा꣣न꣡ इ꣢न्दो ह꣣रि꣡तः꣢ सुप꣣꣬र्ण्यः꣢꣯ । ता꣡स्ते꣢ क्षरन्तु꣣ म꣡धु꣢मद्घृ꣣तं꣢꣫ पय꣣स्त꣡व꣢ व्र꣣ते꣡ सो꣢म तिष्ठन्तु कृ꣣ष्ट꣡यः꣢ ॥९५७॥

    स्वर सहित पद पाठ

    ई꣣शानः꣢ । इ꣣मा꣢ । भु꣡व꣢꣯नानि । ई꣡य꣢꣯से । यु꣣जानः꣢ । इ꣣न्दो । हरि꣡तः꣢ । सुप꣢र्ण्यः । सु꣣ । पर्ण्यः꣢ । ताः । ते꣢ । क्षरन्तु । म꣡धुम꣢꣯त् । घृ꣣त꣢म् । प꣣यः꣢ । त꣡व꣢꣯ । व्र꣣ते꣢ । सो꣣म । तिष्ठन्तु । कृष्ट꣡यः꣢ ॥९५७॥


    स्वर रहित मन्त्र

    ईशान इमा भुवनानि ईयसे युजान इन्दो हरितः सुपर्ण्यः । तास्ते क्षरन्तु मधुमद्घृतं पयस्तव व्रते सोम तिष्ठन्तु कृष्टयः ॥९५७॥


    स्वर रहित पद पाठ

    ईशानः । इमा । भुवनानि । ईयसे । युजानः । इन्दो । हरितः । सुपर्ण्यः । सु । पर्ण्यः । ताः । ते । क्षरन्तु । मधुमत् । घृतम् । पयः । तव । व्रते । सोम । तिष्ठन्तु । कृष्टयः ॥९५७॥

    सामवेद - मन्त्र संख्या : 957
    (कौथुम) उत्तरार्चिकः » प्रपाठक » 3; अर्ध-प्रपाठक » 2; दशतिः » ; सूक्त » 1; मन्त्र » 3
    (राणानीय) उत्तरार्चिकः » अध्याय » 6; खण्ड » 1; सूक्त » 1; मन्त्र » 3
    Acknowledgment

    हिन्दी (4)

    विषय

    आगे पुनः वही विषय है।

    पदार्थ

    हे (इन्दो) तेजस्विन्, चन्द्रमा के समान आह्लाददायक परमात्मन् ! आप (इमा भुवनानि) इन लोकों के (ईशानः) अधिष्ठाता होते हुए (ईयसे) व्याप्त हो। आप (सुपर्ण्यः हरितः) तीव्र गतिवाली सूर्यकिरणों को (युजानः) भूमि, चन्द्रमा आदि ग्रहोपग्रहों में जोड़ते हुए (ईयसे) व्याप्त होते हो। (ते) आपकी (ताः) वे सूर्य-किरणें (मधुमत्) मधुर, (घृतम्) प्रवाहशील(पयः) वर्षाजल को (क्षरन्तु) बरसायें। हे (सोम)शुभगुणप्रेरक परमात्मन् ! (तव व्रते) आपके उपदेश किये हुए कर्म में (कृष्टयः) प्रजाएँ (तिष्ठन्तु) स्थित रहें ॥३॥

    भावार्थ

    जो परमेश्वर सब जगत् को उत्पन्न करके उसकी भली-भाँति व्यवस्था करता है, जो मेघों में जल निहित करता तथा बरसाता है, उसके बताये व्रतों का पालन करते हुए सब लोग सुखी हों ॥३॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    पदार्थ

    (इन्दो सोम) हे आनन्दरसरसीले शान्त परमात्मन्! तू (इमा भुवनानि-ईशानः-ईयसे) इन लोकों का स्वामित्व करने के हेतु इन्हें प्राप्त है इनमें व्याप्त है (हरितः सुपर्ण्यः-युजानः) आनन्द की हरणशील*3 स्तुतिवाणियों*4 से युक्त हुआ रह (ताः-ते मधुमत्-घृतं पयः क्षरन्तु) वे तेरे मधुर तेज*5 को और रस को ले लेती हैं (तव व्रते कृष्टयः-तिष्ठन्तु) तेरे व्रत में—वरणीय आदेश में उपासकजन*6 रहते हैं॥३॥

    टिप्पणी

    [*3. “हरितः-हरणाः” [निरु॰ ४.१०]।] [*4. “वागेव सुपर्णी” [श॰ ३.६.२.२]।] [*5. “तेजो वै घृतम्” [मै॰ १.६.८]।] [*6. “कृष्टयो मनुष्याः” [निघं॰ २.३]।]

    विशेष

    <br>

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    प्रभु की आज्ञा का पालन

    पदार्थ

    हे (इन्दो) = परमैश्वर्यवन् ! (सोम) = सम्पूर्ण जगत् को जन्म देनेवाले प्रभो ! आप १. (ईशान:) = सारे ब्रह्माण्ड के ईशान [Lord] हो । २. आप (इमा भुवनानि) = इन सब भुवनों को (ईयसे) = प्राप्त होते हो [प्रभु का विचरना भी स्थिरता लिये हुए है], ३. (हरितः) = सब दुःखों का हरण करनेवाले, (अतएव) = मनोहर (सुपर्ण्यः) = उत्तम पालक वस्तुओं का (युजान:) = सबके साथ योग करनेवाले हो । प्रभु दुःखहारक, पालक वस्तुओं को प्राप्त करानेवाले हैं। ४. (ते) = आपके (ताः) = वे सब उत्तम पदार्थ (मधुमत्) = माधुर्य से युक्त (घृतम्) = दीप्ति प्राप्त करानेवाले (पयः) = आप्यायन को (क्षरन्तु) = प्राप्त कराएँ । उन पदार्थों के यथोचित प्रयोग से हमारा माधुर्य व दीप्ति से युक्त वर्धन हो । ५. हे प्रभो ! (कृष्टयः) = श्रमशील व्यक्ति (तव व्रते) = आपके व्रत में (तिष्ठन्तु) = ठहरें, आपकी वेदोपदिष्ट आज्ञाओं का पालन करें। जो व्यक्ति माषों की फली आदि सांसारिक वस्तुओं की छीना-झपटी में सारा समय नहीं बिता देते वे 'अकृष्टमाष' ही प्रभु की आज्ञा का पालन करते हैं, वे ही इन मन्त्रों के ऋषि हैं ।

    भावार्थ

    प्रभु ही ईशान हैं । हम उनके व्रतों में ही चलें तभी हमारा जीवन माधुर्य, दीप्ति व वृद्धि को लिये हुए होगा ।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    missing

    भावार्थ

    हे (ईशान) समस्त संसार के स्वामिन् ! हे (इन्दो) ऐश्वर्य से सम्पन्न ! आप (हरितः) हरण करने हारी वेगवान् (सुपर्ण्यः) और सुन्दर, शोभन, कल्याणकारी मार्ग में गमन करने हारी सात्विक, राजस तामस, देव, मानव, तिर्यङ्, द्यौ, अन्तरिक्ष और भूलोक इन सब में उत्पन्न होने हारी तीनों प्रकार की प्रजाओं को (युजानः) सन्मार्ग में नियुक्त करते हुए (इमाः) इन समस्त (भुवनानि) लोकों को (ईयसे) शासन करते हैं। (ताः) वे सब प्रजाएं (ते) आपके लिये (मधुमत्) ज्ञान से भरे, मधुर, भक्तिरसपूर्ण (घृतं) स्नेह और कान्ति से युक्त (पयः) आनन्दरस को (क्षरन्तु) प्रवाहित करें। (कृष्टयः) श्रमशील मनुष्य प्रजाएं हे (सोम) परमेश्वर ! (तव व्रते) आपकी आज्ञा में, व्यवस्था में (तिष्ठन्तु) रहें।

    टिप्पणी

    ‘हिन्वानो’ ‘अक्रान्देवो’ इति ऋ०। ‘नीयसे’ इति ऋ०।

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    ऋषिः—त्रय ऋषिगणाः। २ काश्यपः ३, ४, १३ असितः काश्यपो देवलो वा। ५ अवत्सारः। ६, १६ जमदग्निः। ७ अरुणो वैतहव्यः। ८ उरुचक्रिरात्रेयः ९ कुरुसुतिः काण्वः। १० भरद्वाजो बार्हस्पत्यः। ११ भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा १२ मनुराप्सवः सप्तर्षयो वा। १४, १६, २। गोतमो राहूगणः। १७ ऊर्ध्वसद्मा कृतयशाश्च क्रमेण। १८ त्रित आप्तयः । १९ रेभसूनू काश्यपौ। २० मन्युर्वासिष्ठ २१ वसुश्रुत आत्रेयः। २२ नृमेधः॥ देवता—१-६, ११-१३, १६–२०, पवमानः सोमः। ७, २१ अग्निः। मित्रावरुणौ। ९, १४, १५, २२, २३ इन्द्रः। १० इन्द्राग्नी॥ छन्द:—१, ७ नगती। २–६, ८–११, १३, १६ गायत्री। २। १२ बृहती। १४, १५, २१ पङ्क्तिः। १७ ककुप सतोबृहती च क्रमेण। १८, २२ उष्णिक्। १८, २३ अनुष्टुप्। २० त्रिष्टुप्। स्वर १, ७ निषादः। २-६, ८–११, १३, १६ षड्जः। १२ मध्यमः। १४, १५, २१ पञ्चमः। १७ ऋषभः मध्यमश्च क्रमेण। १८, २२ ऋषभः। १९, २३ गान्धारः। २० धैवतः॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    संस्कृत (1)

    विषयः

    अथ पुनः स एव विषयो वर्ण्यते।

    पदार्थः

    हे (इन्दो) तेजस्विन्, चन्द्रवदाह्लादक परमात्मन् ! त्वम् (इमा भुवनानि) इमान् लोकान् (ईशानः) अधितिष्ठन्(ईयसे) व्याप्नोषि। त्वम् (सुपर्ण्यः हरितः) सुपतनान् आदित्यरश्मीन्। [हरितः इति रश्मिनाम। निघं० १।६। हरितः हरणान् आदित्यरश्मीन् इति निरुक्तम् ४।११।] (युजानः) भूचन्द्रादिषु ग्रहोपग्रहेषु योजयन् (ईयसे) व्याप्नोषि। (ते) तव (ताः) आदित्यदीधितयः (मधुमत्) मधुरम् (घृतम्) प्रवहणशीलम् (पयः) वृष्ट्युदकम्। [पयः इत्युदकनाम। निघं० १।१२।] (क्षरन्तु) वर्षन्तु। हे (सोम) शुभगुणप्रेरक परमात्मन् ! (तव व्रते) त्वया उपदिष्टे कर्मणि (कृष्टयः२) प्रजाः। [कृष्टय इति मनुष्यनाम। निघं० २।३।] (तिष्ठन्तु) वर्तन्ताम्। [संहितायाम् ‘भुवनानि ईयसे’ इत्यत्र ‘ईषाअक्षादीनां छन्दसि प्रकृतिभावो वक्तव्यः’। वा० ६।१।१२६ इत्यनेन प्रकृतिभावो बोध्यः] ॥३॥

    भावार्थः

    यः परमेश्वरः सकलं जगदुत्पाद्य तत् सम्यग् व्यवस्थापयति, यो मेघेषु जलं निदधाति वर्षति च, तदुक्तानि व्रतानि पालयन्तः सर्वे जनाः सुखिनो भवन्तु ॥३॥

    टिप्पणीः

    १. ऋ० ९।८६।३७ ‘ईयसे’ इत्यत्र ‘वीय॑से’ इति पाठः। २. कृष्टयः कवयः पण्डिताः मेधाविनः—इति वि०।

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (2)

    Meaning

    O Lord of the Universe, O Glorious God, leading on the path of virtue, the active, virtuous, passionate and ignorant soul. Thou controllest all these worlds. May Thy subjects pour forth for Thee feelings of joy filled with love and devotion. O God may Thy subjects abide by Thy decree !

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    O Soma, Indu, lord of light and beauty of peaceful life, you rule over all these regions of the world harnessing dynamic forces of natures energy. May these forces of yours produce and shower on us ghrta and milk of honeyed sweetness and may the people abide by your laws and discipline of life. (Rg. 9-86-37)

    इस भाष्य को एडिट करें

    गुजराती (1)

    पदार्थ

    પદાર્થ : (इन्दो सोम) હે આનંદરસ રસીલા શાન્ત પરમાત્મન્ ! તું (इमा भुवनानि ईशानः ईयसे) એ લોકોનું સ્વામીત્વ કરવા માટે તેને પ્રાપ્ત છે-એમાં વ્યાપ્ત છે. (हरितः सुपर्ण्यः युजानः) આનંદની હરણશીલ સ્તુતિ વાણીઓથી યુક્ત થઈને રહે. (ताः) તે (मधुमत् घृतं पयः क्षरन्तु) તે તારા મધુર તેજને અને રસને લઈ લે છે. (तव व्रते कृष्टयः तिष्ठन्तु) તારા વ્રતમાં-વરણીય આદેશમાં ઉપાસકજનો રહે છે. (૩)

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (1)

    भावार्थ

    जो परमेश्वर सर्व जग उत्पन्न करून त्याचे योग्य प्रकारे व्यवस्थापन करतो, जो मेघात जल स्थापित करतो व वृष्टी करवितो, त्याच्या आदेशाप्रमाणे-उपदेशाप्रमाणे व्रताचे पालन करून सर्व लोकांनी सुखी व्हावे. ॥३॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top