Loading...
अथर्ववेद के काण्ड - 20 के सूक्त 109 के मन्त्र
मन्त्र चुनें
  • अथर्ववेद का मुख्य पृष्ठ
  • अथर्ववेद - काण्ड {"suktas":143,"mantras":958,"kand_no":20}/ सूक्त 109/ मन्त्र 2
    ऋषिः - गोतमः देवता - इन्द्रः छन्दः - पथ्यापङ्क्तिः सूक्तम् - सूक्त-१०९
    38

    ता अ॑स्य पृशना॒युवः॒ सोमं॑ श्रीणन्ति॒ पृश्न॑यः। प्रि॒या इन्द्र॑स्य धे॒नवो॒ वज्रं॑ हिन्वन्ति॒ साय॑कं॒ वस्वी॒रनु॑ स्व॒राज्य॑म् ॥

    स्वर सहित पद पाठ

    ता: । अ॒स्‍य॒ । पृ॒श॒न॒ऽयुव॑: । सोम॑म् । श्री॒ण॒न्ति॒ । पृश्न॑य: ॥ प्रि॒या: । इन्द्र॑स्य । धे॒नव॑: । वज्र॑म् । हि॒न्व॒न्ति॒ । साय॑कम् ॥१०९.२॥


    स्वर रहित मन्त्र

    ता अस्य पृशनायुवः सोमं श्रीणन्ति पृश्नयः। प्रिया इन्द्रस्य धेनवो वज्रं हिन्वन्ति सायकं वस्वीरनु स्वराज्यम् ॥

    स्वर रहित पद पाठ

    ता: । अस्‍य । पृशनऽयुव: । सोमम् । श्रीणन्ति । पृश्नय: ॥ प्रिया: । इन्द्रस्य । धेनव: । वज्रम् । हिन्वन्ति । सायकम् ॥१०९.२॥

    अथर्ववेद - काण्ड » 20; सूक्त » 109; मन्त्र » 2
    Acknowledgment

    हिन्दी (3)

    विषय

    सभापति और सभासदों के लक्षणों का उपदेश।

    पदार्थ

    (अस्य) इस (इन्द्रस्य) इन्द्र [बड़े ऐश्वर्यवाले सभापति] की (पृशनायुवः) स्पर्श चाहती हुई और (पृश्नयः) प्रश्न करती हुई (ताः) वे [प्रजाएँ] (सोमम्) सोम [तत्त्व रस] को (श्रीणन्ति) परिपक्व करती हैं। (प्रियाः) प्रीति करती हुई, (धेनवः) गौओं के समान तृप्त करनेवाली (वस्वीः) बसनेवाली [प्रजाएँ] (स्वराज्यम् अनु) स्वराज्य [अपने राज्य] के पीछे (वज्रम्) वज्र और (सायकम्) बाण को (हिन्वन्ति) बढ़ाती हैं [छोड़ती हैं] ॥२॥

    भावार्थ

    जैसे गौएँ अपने रक्षक पुरुष से अन्न घास आदि पाकर उसको दूध से तृप्त करती हैं, वैसे ही प्रजागण वीर सभापति राजा से सुरक्षित रहकर स्वराज्य पाकर सहाय करें ॥२॥

    टिप्पणी

    २−(ताः) (अस्य) (पृशनायुवः) सलोपः। स्पर्शनकामाः। (सोमम्) तत्त्वरसम् (श्रीणन्ति) पचन्ति (पृश्नयः) घृणिपृश्निपार्ष्णि०। उ० ४।२। प्रछ जिज्ञासायाम्-नि। जिज्ञासमानाः (प्रियाः) प्रीतिकारिण्यः (इन्द्रस्य) परमैश्वर्यवतः सभाध्यक्षस्य (धेनवः) गावो यथा तर्पयित्र्यः (वज्रम्) आयुधम् (हिन्वन्ति) प्रेरयन्ति (सायकम्) शरम्। अन्यत् पूर्ववत् ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    'सायक' वज्र

    पदार्थ

    १. (ता:) = गतमन्त्र में वर्णित शुद्ध इन्द्रियों [गौर्य:] (अस्य) = इस आत्मतत्व के-इन्द्र के (पृशनायुव:) = [स्पर्शनकामा:] स्पर्शन की कामनावाली, (पृश्नयः) = [संस्पष्टो भासा नि० २.१४]-ज्योति से युक्त हुई-हुई (सोमम्) = सोम को (श्रीणन्ति) = शरीर में ही परिपक्व करती हैं। सोम को शरीर में सुरक्षित करके विविध शक्तियों का पोषण करती हैं। इस सोम-रक्षण से ही तो आत्मतत्त्व का स्पर्श करनेवाली हो पाएंगी। २. ऐसा होने पर (इन्द्रस्य) = इन इन्द्रियों के अधिष्ठाता जीव को (धेनवः) = ज्ञान-दुग्ध का पान करानेवाली वेदवाणियाँ (प्रिया:) = प्रिय होती हैं और वे वाणियों इसके जीवन में (सायकम्) = सब शत्रुओं का अन्त करनेवाले (वज्रम्) = क्रियाशीलतारूप वज्र को (हिन्वन्ति) = प्रेरित करती हैं, अर्थात् ये इसे क्रियाशील बनाती हैं। ३. इसप्रकार ये (वस्वी:) = उसे उत्तम निवासवाला बनाती है। ये उसे (स्वराज्यम् अनु) = आत्मशासन के बाद उत्तम निवासवाला बनाती हैं। जितना जितना आत्मशासन होता है, उतना-उतना ही जीवन उत्तम बनता है।

    भावार्थ

    शरीर में सोम के परिपाक से इन्द्रियाँ आत्मदर्शन करानेवाली होती हैं। सोमपान करनेवाले इस पुरुष को वेदवाणियाँ प्रिय होती हैं। यह उनमें उपदिष्ट कर्मों को करनेवाला होता है। इन कर्मों में लीन हुआ-हुआ यह वासनाओं का शिकार नहीं होता।

    इस भाष्य को एडिट करें

    भाषार्थ

    (अस्य) इस उपासक की चित्तवृत्तियाँ, जो पहिले (पृश्नयः) नानारूपोंवाली अर्थात् प्रायः राजसिक और तामसिक थीं, और जो (पृशनायुवः) इन नाना रूपों को चाहती थीं, (ताः) वे अब शुक्ल अर्थात् सात्विक बनकर (सोमम्) भक्तिरस का (श्रीणन्ति) परिपाक करने लगती हैं। वे (इन्द्रस्य) परमेश्वर की (प्रियाः) प्रिय बन जाती हैं, (धेनवः) और उपासक को आनन्दरसरूपी दुग्ध पिलाने लगती हैं, और (सायकम्) राजसिक तथा तामसिक वृत्तियों को अन्त कर देनेवाला (वज्रम्) ज्ञान-वज्र (हिन्वन्ति) प्राप्त कराती हैं। (वस्वीः) ये शुक्ल अर्थात् सात्विक चित्तवृत्तियाँ उपासक के लिए वसुरूप हैं, सम्पत्-रूप हैं, और (स्वराज्यम्) अपने आत्मिक-राज्य के (अनु) अनुकूल होती हैं।

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (4)

    Subject

    Agni Devata

    Meaning

    Those forces of Indra, the ruler, close together in contact and unison, of varied forms and colours, brilliant as sunrays and generous and productive as cows, who are dearest favourites of the ruler, create the soma of joy and national dignity. They hurl the missile of the thunderbolt upon the invader as loyal citizens of the land in accordance with the demands and discipline of freedom and self-government.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    These people desiring close contact, having all inquisitiveness about Indra, the Almighty God bring into maturity Soma,the knowledge like the loving cows, They having spiritual wealth aim their fatal delighted after attaining blessedness or self-freedom.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    These people desiring close contact, having all inquisitiveness about Indra, the Almighty God bring into maturity Soma, the knowledge like the loving cows, They having spiritual wealth aim their fatal delighted after attaining blessedness or self-freedom.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    Those subjects, being wide-awake and vigilant, respect the vanquishing power of this king with obeisance and revenue, etc. Being well-settled and prosperous according to self-rule, they whole-heartedly observe the manifold rules and regulation of his (i.e., king’s) for attaining full consciousness of their national interests or responsibility.

    इस भाष्य को एडिट करें

    संस्कृत (1)

    सूचना

    कृपया अस्य मन्त्रस्यार्थम् आर्य(हिन्दी)भाष्ये पश्यत।

    टिप्पणीः

    २−(ताः) (अस्य) (पृशनायुवः) सलोपः। स्पर्शनकामाः। (सोमम्) तत्त्वरसम् (श्रीणन्ति) पचन्ति (पृश्नयः) घृणिपृश्निपार्ष्णि०। उ० ४।२। प्रछ जिज्ञासायाम्-नि। जिज्ञासमानाः (प्रियाः) प्रीतिकारिण्यः (इन्द्रस्य) परमैश्वर्यवतः सभाध्यक्षस्य (धेनवः) गावो यथा तर्पयित्र्यः (वज्रम्) आयुधम् (हिन्वन्ति) प्रेरयन्ति (सायकम्) शरम्। अन्यत् पूर्ववत् ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top