पदार्थः -
यदा (गोमान्) गोस्वामी (गोभिः) धेनुभिः सह (अनूपे) जलप्रचुरे देशे (अक्षाः) क्षियति निवसति तदा (दुग्धाभिः) दुग्धाभ्योऽपि गोभ्यः। [पञ्चम्यर्थे तृतीया।] (सोमः) पयः (अक्षाः) क्षरति। एतावत् प्रचुरं गोदुग्धं गोषु भवति यद् दोहनानन्तरमपि पर्याप्तं पयः स्तनेष्ववशिष्यमाणः स्रवतीति भावः। (समुद्रं न) पयोधिं यथा (संवरणानि) नदीनाम् उदकानि गच्छन्ति, तद्वद् गवां दुग्धानि विशालं कटाहादिकम् (अग्मन्) गच्छन्ति। (मन्दी) हर्षकरः गोदुग्धरूपः सोमः (मदाय) गोस्वामिनां हर्षाय (तोशते) दोहनकाले शब्दं करोति। [तुस शब्दे भ्वादिः, सकारस्य शकारादेशश्छान्दसः] ॥२॥ एतन्मन्त्रस्य पूर्वार्धो यास्काचार्येणैवं व्याख्यातः [अनूपे गोमान् गोभिरक्षाः सोमो दुग्धाभिरक्षाः। क्षियति-निगमः पूर्वः, क्षरति-निगम उतरः इत्येके। अनूपे गोमान् गोभिर्यदा क्षियत्यथ सोमो दुग्धाभ्यः क्षरति। सर्वे क्षियति-निगमा इति शाकपूणिः। निरु० ५।१३। इति] ॥ अत्रोपमालङ्कारः। ‘रक्षाः’ इत्यस्यावृत्तौ च यमकम् ॥२॥

भावार्थः - यस्मिन् गृहे परिवारे वा प्रचुरदुग्धदात्र्यो धेनवः सन्ति तन्निवासिनो यथेच्छं गोदुग्धदधिनवनीतादिकं सेवमाना गव्येन घृतेन यज्ञांश्च कुर्वन्तः परमात्मानं च ध्यायन्तः सदा सुप्रसन्नास्तिष्ठन्ति ॥२॥

इस भाष्य को एडिट करें