सपदार्थान्वयः - वयं यद् ब्रह्म सच्चिदानन्दलक्षणं चेतनं वाच्यम् अग्निनाम [अग्निः=वाचकः] असत् भवेत्, यो यज्ञःअभिधेय: अग्निसंज्ञः अभिधायकः असत् भवेत्, यो [यज्ञियः] यो यज्ञमर्हति, वनस्पतिः वनानां पालयिताग्निसंज्ञकः, यश्च यज्ञ: अभिधेयः अग्निनामकस्तमुपास्य, उपकृत्याभिष्टये इष्टसिद्धये, या सुतीर्था शोभनानि तीर्थानि=वेदाध्ययनधर्माचरणादीन्याचरितानि यया सा अस्ति, तां सुमृडीकां सुष्ठु मृडन्ति= सुखयन्ति यया तां वर्चोधां या वर्चः=विद्यादीप्तिं दधाति तां [यज्ञवाहसम्] या यज्ञम्=परमेश्वरोपासनं शिल्प- विद्यासिद्धं वा वहति=प्रापयति तां दैवीं दिव्यगुणसम्पन्नां धियं प्रज्ञां क्रियां वा मनामहे=विजानीयाम याचेमहि । ये वक्ष्यमाणाः दक्षक्रतवः दक्षाः=शरीरात्मबलानि क्रतवः=प्रज्ञाः कर्माणि वा येषां ते मनोजाताः ये मनसा=विज्ञानेन जायन्ते ते मनोयुजः ये मनसा=सदसद्विज्ञानेन युञ्जन्ति योजयन्ति वाते, देवा:=विद्वांसो वशे प्रकाशन्ते यस्मिंस्तस्मिन् वर्तमानाःसन्ति, तेभ्यः पूर्वोक्तेभ्यः स्वाहा येभ्यो विधावाक् (प्राप्ता भवति) प्राप्ता भवति । ये वक्ष्यमाणाः नः=अस्मदर्थं धियं प्रज्ञां क्रियां वा प्रकाशयन्ति तेभ्यः पूर्वोक्तेभ्यः पूर्वोक्तामेतां धियं प्रज्ञां क्रियां वा मनामहे=याचामहे विजानीयाम याचेमहि ते उक्ताः नः=अस्मान् अवन्तु विद्या- सत्क्रियासुशिक्षादिषु प्रवेशयन्तु । ते आप्ताः नः=अस्मान् सततं पान्तु सततं रक्षन्तु [रक्षिताश्च वयं] [व्रतं] नियमपूर्वकं धर्म्यानुचरणं [कृणुत] स्वीकुर्मः ॥ ४ । ११ ।। [वयं यद्ब्रह्माग्निनामासद्........तमुपास्य=उपकृत्याभिष्टये धियं मनामहे=विजानीयाम]

पदार्थः -
(व्रतम्) नियमपूर्वकं धर्म्यानुचरणम् (कृणुत) स्वीकुरुत (अग्निः) वाचकः (ब्रह्म) सच्चिदानन्दलक्षणं चेतनं वाच्यम् (अग्निः) अभिधायकः (यज्ञः) अभिधेयः (वनस्पतिः) वनानां पालयिताग्निसंज्ञक: (यज्ञियः) यो यज्ञमर्हति (दैवीम्) दिव्यगुणसंपन्नाम् (धियम्) प्रज्ञां, क्रियां वा (मनामहे) विजानीयाम। याचेमहि । मनामह इति याच्ञाकर्मसु पठितम् ॥ निघं० ३ ।१९।। (सुमृडीकाम् ) सुष्ठु मृडन्ति=सुखयन्ति यया ताम् । मृडः कीकच्कंकणौ ॥ उ०४ ।२४ ॥ अनेन मृडीकेति सिद्धम् (अभिष्टये) इष्टसिद्धये । अत्र एमन्नादिषु छन्दसि पररूपं वाच्यम् ॥ अ० ६ । १ । ९४ ।। अनेन वार्तिकेन पररूपादस्य सिद्धिः (वर्चोधाम्) या वर्चो विद्यां दीप्तिं दधाति ताम् (यज्ञवाहसम्) या यज्ञं=परमेश्वरोपासनं शिल्पविद्यासिद्धं वा वहति=प्रापयति ताम् (सुतीर्था) शोभनानि तीर्थानि=वेदाध्ययनधर्माचरणदीन्याचरितानि यया सा (नः) अस्मदर्थम् (असत्) भवेत्। लेट् प्रयोगोऽयम् (वशे) प्रकाशन्ते यस्मिंस्तस्मिन् । अत्र बाहुलकादौणादिकोऽन् प्रत्ययः (ये) वक्ष्यमाणाः (देवाः) विद्वांसः (मनोजाताः) ये मनसा विज्ञानेन जायन्ते ते (मनोयुजः) ये मनसा=सदसद्विज्ञानेन युञ्जन्ति योजयन्ति वा ते (दक्षक्रतवः) दक्षाः=शरीरात्मबलानि क्रतवः=प्रज्ञाः कर्माणि वा येषां ते। दक्ष इति बलनामसु पठितम्॥ निघं० २ ॥ ९॥ (ते) उक्ता: (नः) अस्मान् (अवन्तु) विद्यासत्क्रियासुशिक्षादिषु प्रवेशयन्तु (ते) आप्ता: (नः) अस्मान् (पान्तु) सततं रक्षन्तु (तेभ्य:) पूर्वोक्तेभ्यः (स्वाहा) येभ्यो विद्यावाक् प्राप्ता भवति ॥ अयं मंत्रः श० ३ ।२ ।२ ।७-१८ व्याख्यातः ॥ ११ ॥

भावार्थः - मनुष्यैर्यस्याग्निसंज्ञा तद् ब्रह्म विज्ञायोपास्य सुप्रज्ञा प्राप्तव्याः । [ये देवा:=विद्वांसो वशे वर्तमानाः सन्ति, तेभ्यः स्वाहा प्राप्ता भवति] विद्वांसः, तया शिल्पयज्ञान् संसाध्नुवन्ति । तेषां संगमेन विद्यां प्राप्य स्वतन्त्रे व्यवहारे सदा स्थातव्यम् । [ ते नः=अस्मान्सततं पान्तु] न हि प्रज्ञया विना कश्चित् सुखमेधते, तस्मात् सर्वविद्वद्भिः सर्वेभ्यो मनुष्येभ्यो ब्रह्मविद्यां पदार्थविद्यां, बुद्धिं च दत्त्वैते सततं रक्ष्याः । [रक्षिताश्च वयं व्रतं कृणुत] रक्षिताश्चैते परमेश्वरस्य धार्मिकाणां विदुषां च प्रियाणि कर्माणि नित्यमाचरेयुः ॥ ४ ॥ ११॥

भावार्थ पदार्थः - व्रतम्=परमेश्वरस्य धार्मिकाणां विदुषां च प्रियं कर्म ।

विशेषः - अंगिरस:।अग्निः=ब्रह्माद्यभिधायकः। पूर्वस्य स्वराड् ब्राह्म्यनुष्टुप्। गान्धारः। ये देवा इत्युत्तरस्यार्ष्युष्णिक् ऋषभः।