यजुर्वेद - अध्याय 4/ मन्त्र 11
ऋषिः - आङ्गिरस ऋषयः
देवता - अग्निर्देवता
छन्दः - स्वराट् ब्राह्मी अनुष्टुप्,आर्षी उष्णिक्
स्वरः - गान्धारः, ऋषभः
122
व्र॒तं कृ॑णुता॒ग्निर्ब्रह्मा॒ग्निर्य॒ज्ञो वन॒स्पति॑र्य॒ज्ञियः॑। दैवीं॒ धियं॑ मनामहे सुमृडी॒काम॒भिष्ट॑ये वर्चो॒धां य॒ज्ञवा॑हसꣳ सुती॒र्था नो॑ऽअस॒द्वशे॑। ये दे॒वा मनो॑जाता मनो॒युजो॒ दक्ष॑क्रतव॒स्ते नो॒ऽवन्तु॒ ते नः॑ पान्तु॒ तेभ्यः॒ स्वाहा॑॥११॥
स्वर सहित पद पाठव्रतम्। कृ॒णु॒त॒। अ॒ग्निः। ब्रह्म॑। अ॒ग्निः। य॒ज्ञः। वन॒स्पतिः॑। य॒ज्ञियः॑। दैवी॑म्। धिय॑म्। म॒ना॒म॒हे॒। सु॒मृ॒डी॒कामिति॑ सुऽमृडी॒काम्। अ॒भिष्ट॑ये। व॒र्चो॒धामिति॑ वर्चः॒ऽधाम्। य॒ज्ञवा॑हस॒मिति॑ य॒ज्ञऽवा॑हसम्। सु॒ती॒र्थेति॑ सु॒ऽती॒र्था। नः॒। अ॒स॒त्। वशे॑। ये। दे॒वाः। मनो॑जाता॒ इति॒ मनः॑ऽजाताः। म॒नो॒यु॒ज॒ इति॑ मनः॒ऽयुजः॑। दक्ष॑ऽक्रतव॒ इति॒ दक्ष॑ऽक्रतवः। ते। नः॒। अ॒व॒न्तु॒। ते। नः॒। पा॒न्तु॒। तेभ्यः॑। स्वाहा॑ ॥११॥
स्वर रहित मन्त्र
व्रतङ्कृणुत व्रतङ्कृणुताग्निर्ब्रह्माग्निर्यज्ञो वनस्पतिर्यज्ञियः दैवीन्धियम्मनामहे सुमृडीकामभिष्टये वर्चाधाँ यज्ञवाहसँ सुतीर्था नो असद्वशे । ये देवा मनोजाता मनोयुजो दक्षक्रतवस्ते नो वन्तु ते नः पान्तु तेभः स्वाहा ॥
स्वर रहित पद पाठ
व्रतम्। कृणुत। अग्निः। ब्रह्म। अग्निः। यज्ञः। वनस्पतिः। यज्ञियः। दैवीम्। धियम्। मनामहे। सुमृडीकामिति सुऽमृडीकाम्। अभिष्टये। वर्चोधामिति वर्चःऽधाम्। यज्ञवाहसमिति यज्ञऽवाहसम्। सुतीर्थेति सुऽतीर्था। नः। असत्। वशे। ये। देवाः। मनोजाता इति मनःऽजाताः। मनोयुज इति मनःऽयुजः। दक्षऽक्रतव इति दक्षऽक्रतवः। ते। नः। अवन्तु। ते। नः। पान्तु। तेभ्यः। स्वाहा॥११॥
भाष्य भाग
संस्कृत (2)
विषयः
अथानेकार्थमग्निं विज्ञाय कः क उपकारो ग्राह्य इत्युपदिश्यते॥
अन्वयः
वयं यद्ब्रह्माग्निरग्निनामा सद्यो यज्ञोऽग्निसंज्ञोऽसद्, यो वनस्पतिर्यश्च यज्ञोऽग्निर्नामकस्तमु-पास्योपकृत्याभिष्टये या सुतीर्थास्ति तां सुमृडीकां वर्चोधां दैवीं धियं मनामहे विजानीयाम। ये दक्षक्रतवो मनोजाता मनोयुजो देवा विद्वांसो वशे वर्त्तमानाः सन्ति, तेभ्यः स्वाहा प्राप्ता भवति। ये नोऽस्मदर्थं धियं प्रकाशयन्ति, तेभ्यः पूर्वोक्तामेतां धियं मनामहे याचामहे, ते नोऽस्मानवन्तु, ते नोऽस्मान् सततं पान्तु॥११॥
पदार्थः
(व्रतम्) नियमपूर्वकं धर्म्यानुचरणम् (कृणुत) स्वीकुरुत (अग्निः) वाचकः (ब्रह्म) सच्चिदानन्दलक्षणं चेतनं वाच्यम् (अग्निः) अभिधायकः (यज्ञः) अभिधेयः (वनस्पतिः) वनानां पालयिताग्निसंज्ञकः (यज्ञियः) यो यज्ञमर्हति (दैवीम्) दिव्यगुणसम्पन्नाम् (धियम्) प्रज्ञां, क्रियां वा (मनामहे) विजानीयाम, याचेमहि। मनामह इति याञ्चाकर्मसु पठितम्। (निघं॰३.१९) (सुमृडीकाम्) सुष्ठु मृडन्ति सुखयन्ति यया ताम्। मृडः कीकच्कङ्कणौ। (उणा॰४.२४) अनेन मृडीकेति सिद्धम् (अभिष्टये) इष्टसिद्धये। अत्र एमन्नादिषु छन्दसि पररूपं वाच्यम्। (अष्टा॰वा॰६.१.९४) अनेन वार्तिकेन पररूपादस्य सिद्धिः (वर्चोधाम्) या वर्चो विद्या दीप्तिं दधाति ताम् (यज्ञवाहसम्) या यज्ञं परमेश्वरोपासनं शिल्पविद्यासिद्धं वा वहति प्रापयति ताम् (सुतीर्था) शोभनानि तीर्थानि वेदाध्ययनधर्माचरणदीन्याचरितानि यया सा (नः) अस्मदर्थम् (असत्) भवेत्, लेट् प्रयोगोऽयम् (वशे) प्रकाशन्ते यस्मिंस्तस्मिन्। अत्र बाहुलकादौणादिकोऽन् प्रत्ययः (ये) वक्ष्यमाणाः (देवाः) विद्वांसः (मनोजाताः) ये मनसा विज्ञानेन जायन्ते ते (मनोयुजः) ये मनसा सदसद्विज्ञानेन युञ्जन्ति योजयन्ति वा ते (दक्षक्रतवः) दक्षाः शरीरात्मबलानि क्रतवः प्रज्ञाः कर्माणि वा येषां ते। दक्ष इति बलनामसु पठितम्। (निघं॰२.९) (ते) उक्ताः (नः) अस्मान् (अवन्तु) विद्यासत्क्रियासुशिक्षादिषु प्रवेशयन्तु (ते) आप्ताः (नः) अस्मान् (पान्तु) सततं रक्षन्तु (तेभ्यः) पूर्वोक्तेभ्यः (स्वाहा) येभ्यो विद्यावाक् प्राप्ता भवति। अयं मन्त्रः (शत॰३.२.२.७-१८) व्याख्यातः॥११॥
भावार्थः
मनुष्यैर्यस्याग्निसंज्ञा तद्ब्रह्म विज्ञायोपास्य सुप्रज्ञा प्राप्तव्या, विद्वांसः तया शिल्पयज्ञान् संसाध्नुवन्ति, तेषां सङ्गमेन विद्यां प्राप्य स्वतन्त्रे व्यवहारे सदा स्थातव्यम्। नहि प्रज्ञया विना कश्चित् सुखमेधते, तस्मात् सर्वैर्विद्वद्भिः सर्वेभ्यो मनुष्येभ्यो ब्रह्मविद्यां पदार्थविद्यां बुद्धिं च दत्त्वैते सततं रक्ष्याः, रक्षिताश्चैते परमेश्वरस्य धार्मिकाणां विदुषां च प्रियाणि कर्माणि नित्यमाचरेयुः॥११॥
विषयः
अथानेकार्थमग्निं विज्ञाय किं किमुपकारो ग्राह्य इत्युपदिश्यते ।।
सपदार्थान्वयः
वयं यद् ब्रह्म सच्चिदानन्दलक्षणं चेतनं वाच्यम् अग्निनाम [अग्निः=वाचकः] असत् भवेत्, यो यज्ञःअभिधेय: अग्निसंज्ञः अभिधायकः असत् भवेत्, यो [यज्ञियः] यो यज्ञमर्हति, वनस्पतिः वनानां पालयिताग्निसंज्ञकः, यश्च यज्ञ: अभिधेयः अग्निनामकस्तमुपास्य, उपकृत्याभिष्टये इष्टसिद्धये, या सुतीर्था शोभनानि तीर्थानि=वेदाध्ययनधर्माचरणादीन्याचरितानि यया सा अस्ति, तां सुमृडीकां सुष्ठु मृडन्ति= सुखयन्ति यया तां वर्चोधां या वर्चः=विद्यादीप्तिं दधाति तां [यज्ञवाहसम्] या यज्ञम्=परमेश्वरोपासनं शिल्प- विद्यासिद्धं वा वहति=प्रापयति तां दैवीं दिव्यगुणसम्पन्नां धियं प्रज्ञां क्रियां वा मनामहे=विजानीयाम याचेमहि । ये वक्ष्यमाणाः दक्षक्रतवः दक्षाः=शरीरात्मबलानि क्रतवः=प्रज्ञाः कर्माणि वा येषां ते मनोजाताः ये मनसा=विज्ञानेन जायन्ते ते मनोयुजः ये मनसा=सदसद्विज्ञानेन युञ्जन्ति योजयन्ति वाते, देवा:=विद्वांसो वशे प्रकाशन्ते यस्मिंस्तस्मिन् वर्तमानाःसन्ति, तेभ्यः पूर्वोक्तेभ्यः स्वाहा येभ्यो विधावाक् (प्राप्ता भवति) प्राप्ता भवति । ये वक्ष्यमाणाः नः=अस्मदर्थं धियं प्रज्ञां क्रियां वा प्रकाशयन्ति तेभ्यः पूर्वोक्तेभ्यः पूर्वोक्तामेतां धियं प्रज्ञां क्रियां वा मनामहे=याचामहे विजानीयाम याचेमहि ते उक्ताः नः=अस्मान् अवन्तु विद्या- सत्क्रियासुशिक्षादिषु प्रवेशयन्तु । ते आप्ताः नः=अस्मान् सततं पान्तु सततं रक्षन्तु [रक्षिताश्च वयं] [व्रतं] नियमपूर्वकं धर्म्यानुचरणं [कृणुत] स्वीकुर्मः ॥ ४ । ११ ।। [वयं यद्ब्रह्माग्निनामासद्........तमुपास्य=उपकृत्याभिष्टये धियं मनामहे=विजानीयाम]
पदार्थः
(व्रतम्) नियमपूर्वकं धर्म्यानुचरणम् (कृणुत) स्वीकुरुत (अग्निः) वाचकः (ब्रह्म) सच्चिदानन्दलक्षणं चेतनं वाच्यम् (अग्निः) अभिधायकः (यज्ञः) अभिधेयः (वनस्पतिः) वनानां पालयिताग्निसंज्ञक: (यज्ञियः) यो यज्ञमर्हति (दैवीम्) दिव्यगुणसंपन्नाम् (धियम्) प्रज्ञां, क्रियां वा (मनामहे) विजानीयाम। याचेमहि । मनामह इति याच्ञाकर्मसु पठितम् ॥ निघं० ३ ।१९।। (सुमृडीकाम् ) सुष्ठु मृडन्ति=सुखयन्ति यया ताम् । मृडः कीकच्कंकणौ ॥ उ०४ ।२४ ॥ अनेन मृडीकेति सिद्धम् (अभिष्टये) इष्टसिद्धये । अत्र एमन्नादिषु छन्दसि पररूपं वाच्यम् ॥ अ० ६ । १ । ९४ ।। अनेन वार्तिकेन पररूपादस्य सिद्धिः (वर्चोधाम्) या वर्चो विद्यां दीप्तिं दधाति ताम् (यज्ञवाहसम्) या यज्ञं=परमेश्वरोपासनं शिल्पविद्यासिद्धं वा वहति=प्रापयति ताम् (सुतीर्था) शोभनानि तीर्थानि=वेदाध्ययनधर्माचरणदीन्याचरितानि यया सा (नः) अस्मदर्थम् (असत्) भवेत्। लेट् प्रयोगोऽयम् (वशे) प्रकाशन्ते यस्मिंस्तस्मिन् । अत्र बाहुलकादौणादिकोऽन् प्रत्ययः (ये) वक्ष्यमाणाः (देवाः) विद्वांसः (मनोजाताः) ये मनसा विज्ञानेन जायन्ते ते (मनोयुजः) ये मनसा=सदसद्विज्ञानेन युञ्जन्ति योजयन्ति वा ते (दक्षक्रतवः) दक्षाः=शरीरात्मबलानि क्रतवः=प्रज्ञाः कर्माणि वा येषां ते। दक्ष इति बलनामसु पठितम्॥ निघं० २ ॥ ९॥ (ते) उक्ता: (नः) अस्मान् (अवन्तु) विद्यासत्क्रियासुशिक्षादिषु प्रवेशयन्तु (ते) आप्ता: (नः) अस्मान् (पान्तु) सततं रक्षन्तु (तेभ्य:) पूर्वोक्तेभ्यः (स्वाहा) येभ्यो विद्यावाक् प्राप्ता भवति ॥ अयं मंत्रः श० ३ ।२ ।२ ।७-१८ व्याख्यातः ॥ ११ ॥
भावार्थः
मनुष्यैर्यस्याग्निसंज्ञा तद् ब्रह्म विज्ञायोपास्य सुप्रज्ञा प्राप्तव्याः । [ये देवा:=विद्वांसो वशे वर्तमानाः सन्ति, तेभ्यः स्वाहा प्राप्ता भवति] विद्वांसः, तया शिल्पयज्ञान् संसाध्नुवन्ति । तेषां संगमेन विद्यां प्राप्य स्वतन्त्रे व्यवहारे सदा स्थातव्यम् । [ ते नः=अस्मान्सततं पान्तु] न हि प्रज्ञया विना कश्चित् सुखमेधते, तस्मात् सर्वविद्वद्भिः सर्वेभ्यो मनुष्येभ्यो ब्रह्मविद्यां पदार्थविद्यां, बुद्धिं च दत्त्वैते सततं रक्ष्याः । [रक्षिताश्च वयं व्रतं कृणुत] रक्षिताश्चैते परमेश्वरस्य धार्मिकाणां विदुषां च प्रियाणि कर्माणि नित्यमाचरेयुः ॥ ४ ॥ ११॥
भावार्थ पदार्थः
व्रतम्=परमेश्वरस्य धार्मिकाणां विदुषां च प्रियं कर्म ।
विशेषः
अंगिरस:।अग्निः=ब्रह्माद्यभिधायकः। पूर्वस्य स्वराड् ब्राह्म्यनुष्टुप्। गान्धारः। ये देवा इत्युत्तरस्यार्ष्युष्णिक् ऋषभः।
हिन्दी (4)
विषय
अब अनेक अर्थ वाले अग्नि को जानकर उससे क्या-क्या उपकार लेना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥
पदार्थ
हम लोग जो (ब्रह्म) ब्रह्मपदावाच्य (अग्निः) अग्नि नाम से प्रसिद्ध (असत्) है, जो (यज्ञः) अग्निसंज्ञक और जो (वनस्पतिः) वनों का पालन करने वाला यज्ञ (अग्निः) अग्नि नामक है, उसकी उपासना कर वा उससे उपकार लेकर (अभिष्टये) इष्टसिद्धि के लिये जो (सुतीर्था) जिससे अत्युत्तम दुःखों से तारने वाले वेदाध्ययनादि तीर्थ प्राप्त होते हैं, उस (सुमृडीकाम्) उत्तम सुखयुक्त (वर्चोधाम्) विद्या वा दीप्ति को धारण करने तथा (दैवीम्) दिव्यगुणसम्पन्न (धियम्) बुद्धि वा क्रिया को (मनामहे) जानें, (ये) जो (दक्षक्रतवः) शरीर, आत्मा के बल, प्रज्ञा वा कर्म से युक्त (मनोजाताः) विज्ञान से उत्पन्न हुए (मनोयुजः) सत्-असत् के ज्ञान से युक्त (देवाः) विद्वान् लोग (वशे) प्रकाशयुक्त कर्म में वर्त्तमान हैं, वा जिनसे (स्वाहा) विद्यायुक्त वाणी प्राप्त होती है, (तेभ्यः) उनसे पूर्वोक्त प्रज्ञा की (मनामहे) याचना करते हैं, (ते) वे (नः) हम लोगों को (अवन्तु) विद्या, उत्तम क्रिया, तथा शिक्षा आदिकों में प्रवेश [करायें] और (नः) हम लोगों की निरन्तर (पान्तु) रक्षा करें॥११॥
भावार्थ
मनुष्यों को जिसकी अग्नि संज्ञा है, उस ब्रह्म को जान और उसकी उपासना करके उत्तम बुद्धि को प्राप्त करना चाहिये। विद्वान् लोग जिस बुद्धि से यज्ञ को सिद्ध करते हैं, उससे शिल्पविद्याकारक यज्ञों को सिद्ध करके विद्वानों के सङ्ग से विद्या को प्राप्त होके स्वतन्त्र व्यवहार में सदा रहना चाहिये, क्योंकि बुद्धि के विना कोई भी मनुष्य सुख को नहीं बढ़ा सकता। इससे विद्वान् मनुष्यों को उचित है कि सब मनुष्यों के लिये ब्रह्मविद्या और पदार्थविद्या और बुद्धि की शिक्षा करके निरन्तर रक्षा करें और वे रक्षा को प्राप्त हुए मनुष्य परमेश्वर वा विद्वानों के उत्तम-उत्तम प्रिय कर्मों का आचरण किया करें॥११॥
विषय
दिव्य-धी-मनन [ दिव्य बुद्धि की याचना ]
पदार्थ
१. हे मनुष्यो! ( व्रतं कृणुत ) = गत मन्त्र में वर्णित यज्ञ का तुम व्रत लो। ( व्रतं कृणुत ) = अवश्य व्रत लो। ( ब्रह्म अग्निः ) = प्रभु तुम्हें आगे ले-चलनेवाले हैं। प्रभु की उपासना मनुष्य की उन्नति का कारण होती है। ( अग्निः यज्ञः ) = यह यज्ञ अग्रेणी है, हमारी उन्नति का कारण है। प्रभु की उपासना ‘ब्रह्मयज्ञ’ है। अग्नि के अन्दर घृतादि पदार्थों की आहुति देना ‘देवयज्ञ’ है।
२. इन यज्ञों की वृत्ति को अपने अन्दर जगाने के लिए यह आवश्यक है कि हम ध्यान रक्खें कि ( वनस्पतिः ) = वनस्पति ही ( यज्ञियः ) = यज्ञ के योग्य बनानेवाली है। मांसभोजन से अयज्ञिय वृत्ति उत्पन्न होती है। हम सात्त्विक भोजनों के द्वारा ( दैवीं धियम् ) = दैवी सम्पत्ति का वर्धन करनेवाली बुद्धि को ( मनामहे ) = माँगते हैं [ मनामहे = याचामहे—द० ] जो ‘दैवी धी’ ( सुमृडीकाम् ) = उत्तम सुखों को देनेवाली है। ( अभिष्टये ) = यह ‘दैवी धी’ ही सब इष्टों की प्राप्ति के लिए है। देव यज्ञशील हैं, यह यज्ञ ‘इष्टकामधुक्’ है, सब इष्ट कामनाओं का पूरण करनेवाला है। ( वर्चोधाम् ) = यह ‘दैवी धी’ हमें अपवित्र भोगमार्ग से बचाती है और हममें वर्चस् का, शक्ति का स्थापन करती है। ( यज्ञवाहसम् ) = ‘दैवी धी’ यज्ञों को प्राप्त करानेवाली है और इस प्रकार यह ( सुतीर्था ) = उत्तम तीर्थ है। बड़ी उत्तमता से भवसागर से तरानेवाली है। यह ‘दैवी धी’ ही ( नः ) = हमारी ( वशे ) = इच्छा में ( असत् ) = रहे, अर्थात् हम सदा इस दिव्य बुद्धि की कामना करें।
३. इस दिव्य बुद्धि की प्राप्ति के लिए ( ये ) = जो ( देवाः ) = देव ( मनोजाताः ) = [ मनसा विज्ञाने च जायन्ते—द० ] ज्ञान से विकास को प्राप्त हुए हैं, अर्थात् स्वयं विकसित ज्ञानवाले हैं और ( मनोयुजः ) = [ विज्ञाने योजयन्ति—द० ] औरों को भी ज्ञान से युक्त करते हैं, ( दक्षक्रतवः ) = शरीर व आत्मा के बल [ दक्ष ] तथा प्रज्ञा व यज्ञ [ क्रतु ] से युक्त हैं ( ते ) = वे देव ( नः ) = हमें ( अवन्तु ) = रक्षित करें। हमें वासनाओं का शिकार होने से बचाएँ। ( ते नः पान्तु ) = वे हमें रोगों से भी बचाएँ। अपने ‘क्रतु’ द्वारा यदि वे हमें वासनाओं से बचाते हैं तो ‘दक्ष’ द्वारा वे हमें रोगों से सुरक्षित करते हैं। ( तेभ्यः स्वाहा ) = इन देवों के लिए हम अपना समर्पण करते हैं।
भावार्थ
भावार्थ — हम यज्ञ का व्रत धारण करें। यह दिव्य बुद्धि हमें भवसागर से तराएगी। देवता हमें शरीर के रोगों से बचाते हैं तो मानस मलों को भी दूर करते हैं।
विषय
व्रताचरण, प्रजा प्राप्ति और दीर्घायु और रक्षा ।
भावार्थ
-हे पुरुषो ! आप लोग ( व्रतं कृणुत ) व्रत करो, धर्माचरण पालन करने का दृढ़ संकल्प धारण करो । ( अग्निः बह्म ) ब्रह्म, वेदज्ञान और वह ज्ञानमय परमेश्वर ही महान् अग्नि, मार्गप्रदर्शक, विश्वप्रकाशक, ज्ञानप्रदाता तुम्हारा अग्रणी आचार्य है । ( यज्ञः अग्निः ) वही सब का पूजनीय अग्नि है । वही ( यज्ञियः ) सब देव पूजाओं के योग्य स्वयं ( वनस्पतिः ) वन, आत्माओं जीवों का परिपालक प्रभु है। हम ( दैवीम् ) देव परमेश्वर की प्रदान की हुई, दिव्यगुण सम्पन्न ध्यान धारणा- वती, ( सुमृडीकाम् ) उत्तम सुख प्राप्त कराने वाली, ( वर्चोधाम् ) तेजोदायिनी, ( यज्ञवाहसम् ) यज्ञ, पूज्य परमेश्वर तक पहुंचा देने वाली ( धियम् ) ध्यान धारणावती योग समाधि से प्राप्त प्रज्ञा की ( मनामहे ) याचना करते हैं । वह ( सुतीर्था ) इस संसार से सुखपूर्वक तरानेहारी, भवसागर के पार पहुंचानेहारी, ब्रह्ममयी प्रज्ञा ( नः ) हमारे ( वशे ) वशमें (असन्) रहे और ( ये ) जो ( देवाः ) देव इन्द्रियगण ( मनोजाताः ) मन या मननशक्ति, विषय ग्रहण करने में समर्थ और ( मनोयुजः ) मनके साथ युक्त होकर ( दक्षक्रतवः ) बलपूर्वक कार्य करने और ज्ञान करने में समर्थ हो जाते हैं ( ते नः अवन्तु ) वे प्राण भी हमारी रक्षा करें। ( ते नः पान्तु ) वे हमारा पालन करें । ( तेभ्यः ) उनको भली प्रकार आत्मा में आहुति करें । उनको अपने भीतरी आत्मा के वश, अन्तर्मुख करलें । अथवा ( ये देवाः ) जो विद्वान् ज्ञानी लोग ( मनोजाताः ) विज्ञान या मनन द्वारा सामर्थ्यवान् होकर ( मनोयुजः ) अपने मनको परब्रह्म विज्ञान में योग द्वारा जोड़ते हैं वे ( दक्षक्रतवः ) शरीर, आत्मा - बल और प्रज्ञाओं से सम्पन्न हो जाते हैं । ( ते नः अवन्तु ते नः पान्तु ) वे हमारी रक्षा करें, वे हमें पापों से बचावें । ( तेभ्यः स्वाहा ) उन ब्रह्मज्ञानी विद्वानों के लिये हम अन्न आदि का प्रदान करें, उनका आदर करें या उनसे हम उत्तम वेद-उपदेश ग्रहण करें। शत० ३ । २ । २ । १-१८ ॥
टिप्पणी
१ व्रतं। २ ये देवा।११ - व्रतं कृणुत व्रतं कृणुत व्रतं कृणुत । अग्नि १० वर्चोदां विश्वधायसं सु० ' इति काण्व० ॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
यज्ञो धीः प्राणापानौ अध्यात्मम् , अधिदवतं अग्निर्मित्रावरुणा वादित्यो विश्वे देवा देवताः। ( १ ) स्वराड् ब्राह्मी, गान्धारः स्वरः । ( २ ) आर्षी उष्णिक् । ऋषभः स्वरः ॥
विषय
अब अनेक अर्थ वाले अग्नि को जान कर उससे क्या-क्या उपकार लेना चाहिये, इस विषय का उपदेश किया है।।
भाषार्थ
हम लोग जो (ब्रह्म) सच्चिदानन्द लक्षण युक्त चेतन ब्रह्म (अग्निः) अग्नि नाम वाला (यज्ञः) यज्ञ जिसका वाच्य और (अग्निः) अग्नि जिसका वाचक (असत्) हो, और जो [यज्ञियः] यज्ञ के योग्य (वनस्पतिः) वनों का पालक (यज्ञः) यज्ञ वाच्य (अग्निः) अग्नि है उसकी उपासना करके (अभिष्टये) इष्ट सिद्धि के लिए जो (सुतीर्था) उत्तम तीर्थ अर्थात् वेद का पढ़ना धर्माचरण आदि करने का साधन है उस (सुमृडीकाम्) श्रेष्ठ सुख देने वाली (वर्चोधाम्) विद्या रूपी प्रकाश को धारण करने वाली [यज्ञवाहसम्] यज्ञ अर्थात् ईश्वरोपासना एवं शिल्पविद्या प्राप्त कराने वाली (दैवीम्) दिव्यगुणों से युक्त (धियम्) बुद्धि एवं कर्म को (मनामहे) उस ब्रह्म से मांगते हैं। और (ये) जो (दक्षक्रतवः) शरीर और आत्मा के बल से युक्त बुद्धि और उत्तम कर्मों से भूषित (मनोजाताः) विज्ञान से बने (मनोयुजः) सत्य-असत्य को जान कर अपने मन को लगाने वाले (देवाः) विद्वान् लोग हैं, जो (वशे) प्रकाश में रहते हैं जिनसे हमें (स्वाहा) विद्या से विभूषित वाणी प्राप्त होती है। और जो (नः) हमारे लिए (धियम्) बुद्धि और उत्तम कर्मों को प्रकाशित करते हैं (तेभ्यः) उन पूर्वोक्त विद्वानों से पूर्वोक्त इस (धियम्) बुद्धि वा कर्म को (मनामहे) हम जानते वा माँगते हैं (ते) वे विद्वान् (नः) हमें (अवन्तु) विद्या, उत्तम कर्म और उत्तम शिक्षा आदि में प्रविष्ट करें। और-- (ते) वे आप्त जन (नः) हमारी सदा (पान्तु) रक्षा करें और रक्षित हम लोग (व्रतम्) नियमपूर्वक धर्माचरण को (कृणुत) स्वीकार करें ।। ४ । ११ ।।
भावार्थ
मनुष्य जिसकी अग्नि संज्ञा है उस ब्रह्म को जानकर और उसकी उपासना करके उत्तम बुद्धि को प्राप्त करें। विद्वान् लोग उस बुद्धि से शिल्प यज्ञों को सिद्ध करते हैं। उन विद्वानों के संग से विद्या को प्राप्त करके स्वतन्त्र व्यवहार में सदा स्थिर रहें। बुद्धि के बिना कोई भी मनुष्य सुखपूर्वक आगे नहीं बढ़ सकता, अतः सब विद्वान् सब मनुष्यों को ब्रह्म विद्या, पदार्थ विद्या और बुद्धि प्रदान करके इनकी सदा रक्षा करें। और--ये रक्षित होकर परमेश्वर और धार्मिक विद्वानों को प्यारे लगने वाले कर्मों को नित्य किया करें ।। ४ । ११ ।।
प्रमाणार्थ
(मनामहे) यह पद निघं० (३ । १९) में मांगने अर्थ वाली क्रियाओं में पढ़ा है। (सुमृडीकाम्) 'मृडीक' शब्द 'मृड: कीकच्कङ्कणौ’ (उणा० ४ । २४) सूत्र से सिद्ध होता है। (अभिष्टये) यहाँ 'एमन्नादिषु छन्दसि पररूपं वाच्यम्' (अ० ६ । १ । ९४) वार्त्तिक से पररूप होने से उक्त पद की सिद्धि होती है। (असत्) यह लेट् लकार का प्रयोग है। (वशे) यहाँ बहुल करके औणादिक 'अन्' प्रत्यय है। (दक्षक्रतवः) 'दक्ष' शब्द निघं० (२ । ९) में बलनामों में पढ़ा है। इस मन्त्र की व्याख्या शत० (३ । २ । २ । ७ – १८) में की गई है ।। ४ । ११ ।।
भाष्यसार
१. अग्नि से क्या-क्या उपकार ग्रहण करें-- सच्चिदानन्द स्वरूप चेतन ब्रह्म का नाम अग्नि है, यज्ञ का नाम अग्नि है, वनों का रक्षक अग्नि है, उस अग्नि=ब्रह्म की उपासना करके तथा भौतिक अग्नि से उपकार ग्रहण करके दिव्य गुणों वाली बुद्धि और दिव्य कर्मों को प्राप्त करें । शारीरिक और आत्मिक बल से सम्पन्न बुद्धिमान्, कर्मशील, वैज्ञानिक, सत्य-असत्य ज्ञान के विवेकी विद्वान् लोगों से शिल्प-विद्या को प्राप्त कर उनके समान स्वतन्त्र व्यवहार में स्थिर रहें तथा उन विद्वानों से बुद्धि और शिल्पक्रिया की याचना करें अर्थात् उनसे ज्ञान प्राप्त करें और शिल्पक्रियाओं को सीखें। विद्वान् लोग भी उन्हें विद्या, सत्क्रिया और सुशिक्षा आदि प्रदान करें, उनकी रक्षा करें। विद्वानों से रक्षा को प्राप्त होकर मनुष्य परमेश्वर और धार्मिक विद्वानों को प्रिय लगने वाले कर्मों का नित्य आचरण किया करें ।। २. उत्तम प्रज्ञा (बुद्धि)--प्रज्ञा एक तीर्थ है जिसके द्वारा तीर्थ रूप वेदाध्ययन, धर्माचरण आदि शुभ कर्मों का अनुष्ठान किया जाता है, विद्या का प्रकाश इसी प्रज्ञा से धारण किया जाता है, यज्ञ अर्थात् परमेश्वर की उपासना और शिल्प विद्या को प्राप्त कराने वाली है, दिव्य गुणों से सम्पन्न करने वाली है ।। ४ । ११ ।।
मराठी (2)
भावार्थ
ब्रह्मरूपी अग्नीला जाणून घेऊन माणसांनी त्याची उपासना करावी व बुद्धी प्राप्त करावी. विद्वान लोक ज्या (प्रज्ञा) बुद्धीने यज्ञ करतात त्या बुद्धीने शिल्प विद्याकारक यज्ञ करून विद्वानांच्या संगतीने विद्या प्राप्त करावी व सदैव स्वतंत्र व्यवहार करावा. कारण बुद्धीशिवाय कोणत्याही माणसाच्या सुखात वृद्धी होत नाही. त्यामुळे विद्वान माणसांचे हे कर्तव्य आहे की सर्व माणसांसाठी ब्रह्माविद्या पदार्थविद्येचे शिक्षण, बौद्धिक शिक्षण देऊन त्यांचे सदैव रक्षण करावे व अशा माणसांनी परमेश्वर व विद्वानांच्या उत्तम व प्रिय कर्माचे आचरण करावे.
विषय
अग्नी या शब्दाच्या अनेक अर्थांचे ज्ञान संपादित करून त्यांपासून काय काय उपकार (लाभ) मिळविले पाहजिेत, पुढील मंत्रात या विषयीचे प्रतिपादन केले आहे -
शब्दार्थ
शब्दार्थ - (ब्रह्म) जो ब्रह्म (अग्निः) शब्दाने प्रसिद्ध (असत) आहे (अग्नी शब्द सच्चिदानंद लक्षणयुक्त ‘ब्रह्म’ म्हणजे परमेश्वराचा वाचक आहे) आणि (यज्ञः) ज्याची संज्ञा यज्ञ म्हणजे ज्याचे एक नाम यज्ञ आहे तोच (वनस्पतिः) वनांचे पालन करणारा (अग्निः) अग्नी आहे (अग्नी शब्दाने परमेश्वर व आग असे दोन अर्थ अभिप्रेत आहेत) यामुळे आम्ही परमेश्वराची उपासना करू व अग्नीपासून विविध लाभ प्राप्त करू. उपासना आणि अग्नीचा कुशल उपयोग (अमिष्ट्ये) आपल्या इष्टसिद्धीकरिता (सुतीर्था) दुःखापासून तारणारे वेदाध्ययन आदी तीर्थ आहेत, त्या (सुमृडीकम्) उत्तम सुख देणार्या (वर्चोधाम्) विद्या व प्रकाश देणार्या (परमेश्वर विद्या देणारा व अग्नी प्रकाश देणारा) (दैवीम्) दिव्यगुणाने संपन्न अशा (धिमम्) परमेश्वरापासून बुद्धीला आणि अग्नीपासून प्रात्यक्षिक कृती व त्याचे विविध प्रयोग यांचे ज्ञान (मनामहे) मिळवू. (मे) जे (दक्षक्रतवः) शारीरिक कौशल्य, बळ आणि आत्मिक शक्तीने युक्त आहेत (मनोजाताः) जे विज्ञानाद्वारे ज्ञातव्य तथ्यांना जाणणारे आहेत आणि जे (मनोयुजः) सत् च असत (यथार्थ व कल्पित यातील भेद ओळखणारे आहेत, असे (देवाः) विद्वान जन (वशे) ज्या प्रकारच्या तेजोमय कर्मात प्रवृत्त असतात तसेच ज्यांच्याकडून (स्वाहा) विद्यायुक्त वाणी प्राप्त होऊ शकते (तेभ्यः) अशा त्या विद्वान (वैज्ञानिकादी) कडून दिव्यगुणयुक्त प्रज्ञेची (ममामहे) याचना करीत आहोत (विद्वज्जनांनी आम्हांस ज्ञान, विज्ञान व त्याची कृती यांचे शिक्षण-प्रशिक्षण द्यावे) (ते) त्या विद्वानांनी (नः) आमचे (अवन्तु) रक्षण करावे, आम्हांस विद्या, व उत्तम क्रिया (विज्ञानाचे सिद्धांन्त त्याची क्रिया, प्रयोग आदी) शिकवाव्यात आणि अशारितीने (नः) आमचे (पान्तु) रक्षण करावे. ॥11॥
भावार्थ
भावार्थ - ज्याची संज्ञा म्हणजे दुसरे एक नांव ‘अग्नी’ आहे, त्या ब्रह्माला मनुष्यांनी जाणले पाहिजे न त्याची उपपासना करून उत्तम ज्ञान मिळविले पाहिजे. ज्या प्रकारच्या प्रज्ञा-बुद्धीने विद्वज्जन यज्ञ संपन्न करतात, त्या यज्ञाद्वारे मनुष्यांनी शिल्पविद्या व त्यापासून उपकारक क्रिया-प्रक्रियांचे ज्ञान प्राप्त करावे आणि विद्वज्जनांच्या सहवासात राहून, त्यांच्याकडून विद्या-ज्ञानादी प्राप्त करून स्वतः स्वतंत्र व्यवहार करण्यास शिकावे. कारण असे की ज्ञानाशिवाय कोणीही मनुष्य सुखाची वृद्धी करू शकत नाही. म्हणून विद्वान ज्ञाता मनुष्यांकरिता हेच उचित कर्म आहे की ब्रह्मविद्या (म्हणजे परमेश्वराची भक्ती-उपासना) जाणावी आणि पदार्थ विद्येचे (भौतिकशास्त्र) ज्ञान मिळवून त्याचे निरंतर रक्षण करावे. अशा प्रकारे ज्ञान विज्ञानाद्वारे रक्षण-लाभ प्राप्त करून मनुष्यांनी परमेश्वरास आणि विद्वानांनी प्रिय असलेले कर्म आचरावेत. ॥11॥
इंग्लिश (3)
Meaning
Take a vow. God is Agni. Yajna is Agni. God, the Guardian of our soul, is fit for worship. For the attainment of an ideal, I long for divine, pleasant, radiant intelligence that unites me with God. May that intelligence, that makes me happily cross the ocean of this mundane existence, be within my control. May the philosophic, meditative and energetic sages urge us on to noble deeds, may they be our protectors. We invoke them from the inmost recesses of our heart.
Meaning
Keep the vow of yajnagni, the fire of yajna. Agni is Brahma, the ultimate existent, omniscient, blissful Reality. Agni is yajna, individual, collective and ultimate act of creation. Agni is the nourishing and sustaining power of the forests, and must be served through yajna. We work and pray for sacred intelligence — excellent instrument of the knowledge and pursuit of science and spirituality, source of brilliance and power and the means of the extension and development of yajna — for the sake of happiness and well-being. May this intelligence, bright and gracious, saviour as a ‘tirtha’ for pilgrimage, ever shine in our mind and faith. May the masters of the science of yajna, men of genius, dedication and application of mind protect us, nourish us, advance us. Theirs is the language of enlightenment. They have it for us, for yajna, for Agni, for Brahma. Keep up the vow.
Translation
Take the sacred vow. The fire is the supreme Divine; the fire is the sacrifice; the sacrificial plant is the sacrifice. (1) We beg for the divine intellect, bestower of happiness, bestower of lustre, accomplisher of sacrifice, so that our sacrifice may be accomplished. May that intellect, an easy aid to take us across, be in our соntrol. (2) May the divine faculties, born of mind, endowed with mind, and determined expert workers, guard us; may they protect us. Dedications to them. (3)
Notes
Vestam krenta, take the sacred vow. Brahma, supreme divine. Vanaspatih yajñiyah, vegetation is essential for the sacrifice: plants useful for sacrifice are also the sacrifice. ( यज्ञयोग्याम् याम् वनम्र्गान खदिरादि: सा अपि यज्ञ: । वनस्प्स्तिर्यज्ञसाधनत्वत्यज्ञत्वम् | —Mahidhara). Abhistaye, for the success of the sacrifice. Sufirtha, an easy aid to take us across. Daksakratavah, expert workers.
बंगाली (1)
विषय
অথানেকার্থমগ্নিং বিজ্ঞায় কঃ ক উপকারো গ্রাহ্য ইত্যুপদিশ্যতে ॥
এখন অনেক অর্থ সম্পন্ন অগ্নিকে জানিয়া তদ্দ্বারা কী কী উপকার লওয়া উচিত এই বিষয়ের উপদেশ পরবর্ত্তী মন্ত্রে করা হইয়াছে ॥
पदार्थ
পদার্থঃ- আমরা যাহা (ব্রহ্ম) ব্রহ্মপদবাচ্য (অগ্নিঃ) অগ্নি নামে প্রসিদ্ধ (অসৎ) আছে, যাহা (য়জ্ঞ) অগ্নিসংজ্ঞক এবং যাহা (বনস্পতিঃ) বনের পালক যজ্ঞ (অগ্নিঃ) অগ্নি নামক তাহারই উপাসনা করিয়া অথবা উহা হইতে উপকার লইয়া (অভিষ্টয়ে) ইষ্ট সিদ্ধি হেতু যাহা (সুতীর্থা) যদ্দ্বারা অত্যুত্তম দুঃখ হইতে তরণকারী বেদাধ্যায়নাদি তীর্থ প্রাপ্ত হইয়া থাকে, সেই (সুমৃডীকাম্) উত্তম সুখযুক্ত (বর্চোধাম্) বিদ্যা বা দীপ্তি ধারণ করিতে তথা (দৈবীম্) দিব্যগুণ সম্পন্ন (ধিয়ম্) বুদ্ধি বা ক্রিয়াকে (মনামহে) জানি । (য়ে) যাহারা (দক্ষক্রতবঃ) শরীর, আত্মার বল, প্রজ্ঞা বা কর্ম দ্বারা যুক্ত (মনোজাতাঃ) বিজ্ঞান হইতে উৎপন্ন (মনোয়ুজঃ) সৎ-অসৎ জ্ঞানযুক্ত (দেবাঃ) বিদ্বান্গণ (বশে) প্রকাশযুক্ত কর্মে বর্ত্তমান অথবা যাহা হইতে (স্বাহা) বিদ্যাযুক্ত বাণী প্রাপ্ত হয় (তেভ্যঃ) তাহার নিকট পূর্বোক্ত প্রজ্ঞার (মনামহে) যাচনা করি (তে) তাহারা (নঃ) আমাদিগের (অবন্তু) বিদ্যা, উত্তম ক্রিয়া তথা শিক্ষাদিতে প্রবেশ করাক্ এবং (নঃ) আমাদিগকে নিরন্তর (পান্তু) রক্ষা করিতে থাকুক ॥ ১১ ॥
भावार्थ
ভাবার্থঃ- মনুষ্যদিগকে, যাহার অগ্নি সংজ্ঞা, সেই ব্রহ্মকে জানিয়া এবং তাহার উপাসনা করিয়া উত্তম বুদ্ধি প্রাপ্ত করা উচিত । বিদ্বান্ লোকেরা যে বুদ্ধি দ্বারা যজ্ঞকে সিদ্ধ করেন তদ্দ্বারা শিল্পবিদ্যাকারক যজ্ঞ সিদ্ধ করিয়া বিদ্বান্দিগের সঙ্গ দ্বারা বিদ্যা প্রাপ্ত হইয়া স্বতন্ত্র ব্যবহারে সর্বদা থাকা উচিত । কেননা বুদ্ধি বিনা কোনও মনুষ্য সুখ বৃদ্ধি করিতে পারে না । এইজন্য বিদ্বান্ মনুষ্যদিগের উচিত যে, সকল মনুষ্যদিগের জন্য ব্রহ্মবিদ্যা ও পদার্থ বিদ্যা এবং বুদ্ধি শিক্ষা করিয়া অবিরত রক্ষা করুন এবং তাহারা রক্ষা প্রাপ্ত হওয়া মনুষ্য পরমেশ্বর বা বিদ্বান্দিগের উত্তম-উত্তম প্রিয় কর্মের আচরণ করিতে থাকুক ॥ ১১ ॥
मन्त्र (बांग्ला)
ব্র॒তং কৃ॑ণুতা॒গ্নির্ব্রহ্মা॒গ্নির্য়॒জ্ঞো বন॒স্পতি॑র্য়॒জ্ঞিয়ঃ॑ । দৈবীং॒ ধিয়ং॑ মনামহে সুমৃডী॒কাম॒ভিষ্ট॑য়ে বর্চো॒ধাং য়॒জ্ঞবা॑হসꣳ সুতী॒র্থা নো॑ऽঅস॒দ্বশে॑ । য়ে দে॒বা মনো॑জাতা মনো॒য়ুজো॒ দক্ষ॑ক্রতব॒স্তে নো॒ऽবন্তু॒ তে নঃ॑ পান্তু॒ তেভ্যঃ॒ স্বাহা॑ ॥ ১১ ॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
ব্রতং কৃণুতেত্যস্যাঙ্গিরস ঋষয়ঃ । অগ্নির্দেবতা । পূর্বস্য স্বরাড্ ব্রাহ্ম্যনুষ্টুপ্ ছন্দঃ । গান্ধারঃ স্বরঃ । য়ে দেবা ইত্যুত্তরস্যার্ষ্যুষ্ণিক্ ছন্দঃ ।
ঋষভঃ স্বরঃ ॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal