Loading...
यजुर्वेद अध्याय - 4

मन्त्र चुनें

  • यजुर्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • यजुर्वेद - अध्याय 4/ मन्त्र 22
    ऋषिः - वत्स ऋषिः देवता - वाग्विद्युतौ देवते छन्दः - ब्राह्मी पङ्क्ति, स्वरः - पञ्चमः
    137

    अदि॑त्यास्त्वा मू॒र्द्धन्नाजि॑घर्मि देव॒यज॑ने पृथि॒व्याऽइडा॑यास्प॒दम॑सि घृ॒तव॒त् स्वाहा॑। अ॒स्मे र॑मस्वा॒स्मे ते॒ बन्धु॒स्त्वे रायो॒ मे रायो॒ मा व॒यꣳ रा॒यस्पोषे॑ण॒ वियौ॑ष्म॒ तातो॒ रायः॑॥२२॥

    स्वर सहित पद पाठ

    अदि॑त्याः। त्वा॒। मू॒र्द्धन्। आ। जि॒घर्मि॒। दे॒व॒यज॑न॒ इति॑ देव॒ऽयज॑ने। पृ॒थि॒व्याः। इडा॑याः। प॒दम्। अ॒सि॒। घृ॒तव॒दि॑ति घृ॒तऽव॑त्। स्वाहा॑। अ॒स्मे॑ऽइत्य॒स्मे। र॒म॒स्व॒। अ॒स्मेऽइत्य॒स्मे। ते॒। बन्धुः॑। त्वेऽइति॒ त्वे। रायः॑। मेऽइति॒ मे। रायः॑। मा। व॒यम्। रा॒यः। पोषे॑ण। वि। यौ॒ष्म॒। तोतः॑। रायः॑ ॥२२॥


    स्वर रहित मन्त्र

    अदित्यास्त्वा मूर्धन्ना जिघर्मि देवयजने पृथिव्या इडायास्पदमसि घृतवत्स्वाहा । अस्मे रमस्वास्मे ते बन्धुस्त्वे रायो मे रायो मा वयँ रायस्पोषेण वि यौष्म तोतो रायः ॥


    स्वर रहित पद पाठ

    अदित्याः। त्वा। मूर्द्धन्। आ। जिघर्मि। देवयजन इति देवऽयजने। पृथिव्याः। इडायाः। पदम्। असि। घृतवदिति घृतऽवत्। स्वाहा। अस्मेऽइत्यस्मे। रमस्व। अस्मेऽइत्यस्मे। ते। बन्धुः। त्वेऽइति त्वे। रायः। मेऽइति मे। रायः। मा। वयम्। रायः। पोषेण। वि। यौष्म। तोतः। रायः॥२२॥

    यजुर्वेद - अध्याय » 4; मन्त्र » 22
    Acknowledgment

    संस्कृत (2)

    विषयः

    पुनस्ते कीदृश्यावित्युपदिश्यते॥

    अन्वयः

    हे विद्वन् मनुष्य! त्वं यथा या देवयजनेऽदित्याः पृथिव्या इडायाः स्वाहा घृतवत्पदम(स्य)स्ति, यामहं आ जिघर्मि, त्वा तां त्वमपि जिघृहि, याऽस्मे अस्मासु रमते सा युष्मास्वपि रमस्व रमताम्, यामहं रमयामि तां भवानपि स्वस्मिन् रमयतु। योऽस्मे अस्माकं बन्धुरस्ति, स ते तवाप्यस्तु, यो रायो धनसमूहस्त्वय्यस्ति, स मे मय्यप्यस्तु। तोतो भवान् या रायो विद्याधनसमृद्धीः प्राप्नोति, ता मे मय्यपि सन्तु, या मयि वर्त्तन्ते, तास्त्वे त्वय्यपि सन्त्वेता रायः समृद्धयः सन्ति ताः सर्वेषा सुखायापि संप्रयुक्ताः सन्तु, यथैवं जानन्तो निश्चिन्वन्तोऽनुतिष्ठन्तो यूयं वयं च रायस्पोषेण कदाचिन्मा वियौष्म कदाचिद् वियुक्ता मा भवेम, तथैव सर्वे भवन्तु॥२२॥

    पदार्थः

    (अदित्याः) अन्तरिक्षस्य। अदितिरन्तरिक्षमित्यस्मादयमर्थो गृह्यते (त्वा) ताम् (मूर्द्धन्) मूर्द्धनि वर्त्तमानाम् (आ) समन्तात् (जिघर्मि) प्रदीप्ये संचालयामि वा (देवयजने) देवानां विदुषां सङ्गतिकरण एतेभ्यो दाने वा (पृथिव्याः) भूमेर्मध्ये (इडायाः) स्तोतुमन्वेष्टुमर्हाया वेदवाण्याः। इडेति वाङ्नामसु पठितम्। (निघं॰१.११) (पदम्) वेदितव्यं प्राप्तव्यं वा (असि) अस्ति (घृतवत्) घृतेन पुष्टिदीप्तिकारकेन तुल्या (स्वाहा) यया क्रियया सुहुतं यजति तस्याः (अस्मे) अस्मासु (रमस्व) रमतां रमतु वा (अस्मे) अस्माकम्। अत्र सर्वत्र सुपां सुलुग्॰। [अष्टा॰७.१.३९] इति शे आदेशः (ते) तव (बन्धुः) भ्राता (त्वे) त्वयि (रायः) विद्यादिसुवर्णधनम् (मे) मयि (रायः) धनम् (मा) निषेधार्थे (वयम्) मनुष्याः (रायः) उक्तधनस्य (पोषेण) पुष्यन्ति येन तेन (वि) विगतार्थे (यौष्म) युक्ता भवेम (तोतः) तुवन्ति जानन्ति प्राप्नुवन्ति हिंसन्ति वा येन सः। अत्र ‘तु गतिवृद्धिहिंसासु’ इति धातोर्बाहुलकादौणादिकस्तन् प्रत्ययः (रायः) विद्याराज्यसमृद्धयः। अयं मन्त्रः (शत॰३.३.१.४-११) व्याख्यातः॥२२॥

    भावार्थः

    अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्या सत्यविद्याधर्मसंस्कृता वाग् विद्याक्रियाभ्यां संप्रयुक्ता विद्युदादिविद्यास्ति सा सर्वेभ्य उपदिश्य संग्राह्य, सुखदुःखव्यवस्थां समानां विदित्वा सर्वमैश्वर्य्यं परोपकारे संयोज्य सदा सुखयितव्यम्। नैवं कदाचिद् व्यवहारः कर्त्तव्यो येन स्वस्यान्यस्यवैश्वर्य्यह्रासः कदाचिद् भवेदिति॥२२॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषयः

    पुनस्ते कीदृश्यावित्युपदिश्यते ॥

    सपदार्थान्वयः

    हे विद्वन् मनुष्य! त्वं यथा या देवयजने देवानां=विदुषां सङ्गतिकरण एतेभ्यो दाने वा अदित्या: अन्तरिक्षस्य पृथिव्याःभूमेर्मध्ये इडायाः स्तोतुमन्वेष्टुमर्हाया वेदवाण्या: [मूर्द्धन्] मूर्द्धनि वर्तमानां स्वाहा यया क्रियया सुहुतं यजति तस्याः घृतवत् घृतेन=पुष्टिदीप्तिकारकेण तुल्या पदं वेदितव्यं प्राप्तव्यं वा असि=अस्ति, यामहम् आ / जिघर्मि समन्तात् प्रदीप्ये सञ्चालयामि वा त्वा=तां त्वमपि जिघृहि। या अस्मे=अस्मासु रमते सा युष्मास्वपि रमस्व=रमतां रमयतु वा, यामहं रमयामि तां भवानपि स्वस्मिन् रमयतु । योऽस्मे=अस्माकं बन्धुः भ्राता अस्ति स ते=तव अप्यस्तु, यो राय:=धनसमूहःविद्यादिसुवर्णधनं त्वय्यस्ति स मे=मय्यप्यस्तु । तोतः तुवन्ति=जानन्ति प्राप्नुवन्ति हिंसन्ति वा येन सः, भवान् या रायः=विद्याधनसमृद्धीः प्राप्नोति ता मे= मय्यपि सन्तु, या मयि वर्त्तन्ते तास्त्वे=त्वयि अपि सन्तु, एता रायः=समृद्धयः विद्याराज्यसमृद्धय सन्ति ताः सर्वेषां सुखायापि संप्रयुक्ताः सन्तु । तथैवं जानन्तो निश्चिन्वन्तोऽनुतिष्ठन्तो यूयं वयं मनुष्याः च रायः उक्तधनस्य पोषेण पुष्यन्ति येन तेन कदाचिन्मा वियौष्म=कदाचिद् वियुक्ता मा भवेम, तथैव सर्वे भवन्तु ।। ४ । २२ ।। [हे विद्वन् मनुष्य! त्वं यथा देवयजने.......घृतवत् पदमसि=अस्ति, यामहमाजिघर्मि त्वा=तां त्वमपि जिघृहि,......एता रायः सन्ति ताः सर्वेषां सुखायापि सं प्रयुक्ताः सन्तु,.......यूयं वयं च रायस्पोषेण कदाचिन्मा वियौष्म=कदाचिद् वियुक्ता मा भवेम]

    पदार्थः

    (अदित्याः) अन्तरिक्षस्य । अदितिरन्तरिक्षमित्यस्मादयमर्थो गृह्यते (त्वा) ताम् (मूर्द्धन्) मूर्द्धनि वर्तमानाम् (आ) समन्तात् (जिघर्मि) प्रदीप्ये संचालयामि वा (देवयजने) देवानां=विदुषां संगतिकरण एतेभ्यो दाने वा (पृथिव्याः) भूमेर्मध्ये (इडायाः) स्तोतुमन्वेष्टुमर्हाया वेदवाण्याः। इडेति वाङ्नाम पठितम् ॥ निघं० १ । ११॥ (पदम्) वेदितव्यं प्राप्तव्यं वा (असि) अस्ति (घृतवत्) घृतेन पुष्टिदीप्तिकारकेण तुल्या (स्वाहा) यया क्रियया सुहृतं यजति तस्याः (अस्मे) अस्मासु (रमस्व) रमतां रमयतु वा (अस्मे) अस्माकम् । अत्र सर्वत्र सुपां सुलुगिति शे आदेशः (ते) तव (बन्धुः) भ्राता (त्वे) त्वयि (रायः) विद्यादिसुवर्णधनम् (मे) मयि (रायः) धनम् (मा) निषेधार्थे (वयम्) मनुष्याः (रायः) उक्तधनस्य (पोषेण) पुष्यन्ति येन तेन (वि) विगतार्थे (यौष्म) युक्ता भवेम (तोतः) तुवन्ति जानन्ति प्राप्नुवन्ति हिंसन्ति वा येन सः। अत्र तु 'गतिवृद्धि हिंसासु' इति धातोर्बाहुलकादौणादिकस्तन् प्रत्यय: (रायः) विद्याराज्यसमृद्धयः॥ अयं मंत्र: श० ३ ।३ ।१ ।४–११ व्याख्यातः ॥ २२ ॥

    भावार्थः

    अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः॥ मनुष्यैर्या सत्यविद्या धर्मसंस्कृता वाग्, विद्याक्रियाभ्यां संप्रयुक्ता विद्युदादिविद्याऽस्ति सा सर्वेभ्य उपदिश्य, संग्राह्य, सुखदुःखव्यवस्थां समानां विदित्वा, सर्वमैश्वर्यं परोपकारे संयोज्य सदा सुखयितव्यम् । नैवं कदाचिद् व्यवहारः कर्त्तव्यो येन स्वस्यान्यस्य वैश्वर्यह्रासः कदाचिद् भवेदिति ॥ ४ ॥ २२ ॥

    विशेषः

    वत्सः । वाग्विद्युतौ= वाणी विद्युच्च॥ ब्राह्मी पंक्तिः ।पञ्चमः ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (4)

    विषय

    फिर वे वाणी और बिजुली कैसी हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

    पदार्थ

    हे विद्वन् मनुष्य! तू जैसे (देवयजने) विद्वानों के यजन वा दान में इस (अदित्याः) अन्तरिक्ष (पृथिव्याः) भूमि और (इडायाः) वाणी को (स्वाहा) अच्छे प्रकार यज्ञ करने वाली क्रिया के मध्य जो (मूर्द्धन्) सब के ऊपर वर्त्तमान (घृतवत्) पुष्टि करने वाले घृत के तुल्य (पदम्) जानने वा प्राप्त होने योग्य पदवी (असि) है वा जिसको मैं (आ जिघर्मि) प्रदीप्त करता हूं, वैसे (त्वा) उसको प्रदीप्त कर और जो (अस्मे) हम लोगों में विभूति रमण करती है, वह तुम लोगों में भी (रमस्व) रमण करे, जिसको मैं रमण कराता हूं, उस को तू भी (रमस्व) रमण करा, जो (अस्मे) हम लोगों का (बन्धुः) भाई है, वह (ते) तेरा भी हो, जो (रायः) विद्यादि धनसमूह (त्वे) तुझ में है, वह (मे) मुझ में भी हो, जो (तोतः) जानने प्राप्त करने योग्य (रायः) विद्याधन मुझ में है, सो तुझ में भी हो, (रायः) तुम्हारी और हमारी समृद्धि है, वे सब के सुख के लिये हों। इस प्रकार जानते निश्चय करते वा अनुष्ठान करते हुए तुम (वयम्) हम और सब लोग (रायस्पोषेण) धन की पुष्टि से कभी (मा वियौष्म) अलग न होवें॥२२॥

    भावार्थ

    इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को सत्यविद्या, धर्म से संस्कार की हुई वाणी वा शिल्पविद्या से संप्रयोग की हुई बिजुली आदि विद्या को सब मनुष्यों के लिये उपदेश वा ग्रहण और सुख-दुःख की व्यवस्था को भी तुल्य ही जानके सब ऐश्वर्य्य को परोपकार में संयुक्त करना चाहिये और किसी मनुष्य को इस प्रकार का व्यवहार कभी न करना चाहिये कि जिससे किसी की विद्या, धन आदि ऐश्वर्य्य की हानि होवे॥२२॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    ज्ञानपूर्वक कर्म

    पदार्थ

    १. आचार्य विद्यार्थी को वेदज्ञान देकर कहता है कि ( अदित्याः ) = इस अखण्डन की कारणभूत वेदवाणी के ( मूर्धन् ) = शिखर पर ( त्वा ) = तुझे ( आजिघर्मि ) = सब प्रकार से दीप्त करता हूँ, अर्थात् तुझे उच्च वेदज्ञान प्राप्त कराता हूँ और साथ ही ( पृथिव्याः ) = इस पृथिवी के ( देवयजने ) = देवताओं से किये जानेवाले यज्ञों में ( आजिघर्मि ) = दीप्त करता हूँ। तू जहाँ ज्ञान से चमकता है वहाँ यज्ञों के द्वारा विख्यात होता है। 

    २. ( इडायाः ) = वेदवाणी का तू ( पदम् असि ) = आधार, आश्रय है। वेदवाणी तुझमें स्थित हुई है। ( घृतवत् ) = इसीलिए तू मलों के क्षरण से ज्ञान की दीप्तिवाला बना है। [ घृ = क्षरण तथा दीप्ति ]। ( स्वाहा ) = तेरी चारों ओर प्रशंसा-ही-प्रशंसा है [ सु आह ]। 

    ३. हमारी यही प्रार्थना हो कि हे वेदवाणि! तू ( अस्मे ) = हममें ( रमस्व ) = रमण कर। ( अस्मे ) = हममें ( ते ) = तेरा ( बन्धुः ) = बन्धुत्व हो। ( त्वे रायः ) = तेरी सम्पत्तियाँ ही ( मे रायः ) = मेरी सम्पत्तियाँ हों। 

    ४. ( वयम् ) = हम ज्ञानरूप सम्पत्ति को प्राप्त करके इस सांसारिक ( रायस्पोषेण ) = धन के पोषण से ( मा ) = मत ( वियौष्म ) = पृथक् हों। हमारी ( रायः ) = सम्पत्तियाँ ( तोतो ) [ तु गतिवृद्धि- हिंसासु ] =  [ क ] हमें क्रियाशील बनाये रक्खें, इन्हें प्राप्त करके हम अकर्मण्य न हो जाएँ। [ ख ] ये सम्पत्तियाँ हमारे वर्धन का कारण हों। इनके कारण वैषयिक वृत्तिवाले होकर हम ह्रास की ओर न चले जाएँ। [ ग ] ये धन हमारी सब दुर्गतियों की हिंसा करनेवाले हों।

    ‘तोतो’ शब्द महीधर के अनुसार कलत्र [ स्त्री ] के अर्थ में निपात है। तब अर्थ इस प्रकार होगा कि हमारी सम्पत्तियाँ कलत्र में स्थित हों, अर्थात् हमारे घरों में सम्पत्तियों के संग्रह व व्यय का कार्य स्त्रियों के अधीन हो। ‘पुरुष कमाये स्त्री व्यय करे, जोड़े’ यही तो गृहस्थ का सुन्दर नियम है।

    भावार्थ

    भावार्थ — हम वेदज्ञान के शिखर पर पहुँचें तो साथ ही यज्ञशील भी बनें। हम धन कमाएँ, परन्तु वह धन हमारे ह्रास का कारण न बने।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    राजा प्रजा के परस्पर कर्त्तव्य ।

    भावार्थ

    हे विद्वन् ! बलवन् बाहुपराक्रमशालिन् पुरुष ! (त्वा ) तुझको ( पृथिव्याः ) पृथिवी के ( देवयजने ) देवों, विद्वानों के एकत्र होने के स्थान रूप ( अदित्याः ) अदिति, अखण्डशासनव्यवस्था के ( मूर्धन् ) शिर पर या मुख्यपद पर ( आजिघर्म्मि ) प्रदीप्त या सुशोभित करता हूं । हे ( देवयजने ) देवों के संगमस्थान, सभा गृह या हे सभास्थ विद्वान् पुरुषो ! तुम ( इडायाः ) अन्नस्वरूप, अन्न के देनेवाली पृथिवी के ( पदम् ) प्राप्त करने वाली, प्रतिष्ठा, पद ( त्वम् असि ) तुम ही हो । तुम भी ( स्वाहा ) उत्तम ज्ञान से ही ( घृतवत् ) तेजोमय हो । हे राजन् ! (अस्मे रमस्व ) तू हम में प्रसन्न होकर रह । ( अस्मे ते बन्धुः ) हम प्रजाजन तेरे बन्धु हैं । (त्वे रायः ) तेरे समस्त ऐश्वर्य ( मे रायः ) हमारे भी ऐश्वर्य हैं । ( वयम् ) हम प्रजाजन ( रायः पोषेण ) धन, ऐश्वर्य के पुष्टि, बल से ( मा वियौष्म) वियुक्त न हो। ( तोतो रायः ) ज्ञानवान् आपके भी बहुतसे ऐश्वर्य हों। वीर पुरुष को विद्वत्सभा के सभापतिपद पर मूर्धन्य बनाकर राज्य पालन के लिये नियुक्त करें । उसकी प्रतिष्ठा करें। उसको जीवन के सब सुख दें । राजा और प्रजा दोनों एक दूसरे के ऐश्वर्य की वृद्धि करें॥ 
    `इडायाः पदम्', 'देवयजनम्' यहां विद्वानों के संगतिस्थल या 'सभाभवन' पद से समस्त सभास्थ विद्वानों का जहत्स्वार्था लक्षणा से ग्रहण होता है । अंग्रेजी में भी ' House' या भवन शब्द से समस्त सभासदों का ग्रहण होता है | शत० ३ । ३ । १ । ४-१० ॥

    टिप्पणी

      २२ -- ( उ० ) 'त्वेरायो अस्मे ण्यः । इति काण्व० ॥ 

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    आज्यवाग् विद्युतौ लिंगोक्ता गौर्वा देवता ।ब्राह्मीपंक्तिः । पञ्चमः स्वरः ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    फिर वे वाणी और बिजुली कैसी हैं, इस विषय का उपदेश किया है ॥

    भाषार्थ

    हे विद्वान् मनुष्य ! तू जैसे जो (देवयजने) विद्वानों के साथ सङ्ग करने वा इनको दान देने में (अदित्याः) अन्तरिक्ष के (पृथिव्याः) भूमि के मध्य में (इडायाः) स्तुति करने और खोजने योग्य वेदवाणी [मूर्द्धन्] शिर पर विद्यमान (स्वाहा) उत्तम हवन क्रिया से (घृतवत्) पुष्टि और दीप्ति करने वाले घृत के समान (पदम्) जानने प्राप्त करने योग्य वाणी और विद्युत् (असि) हैं, जिसको मैं (आ जिघर्मि) प्रदीप्त वा संचालित करता हूँ (त्वा) उसे तू भी प्रदीप्त वा संचालित कर। जो (अस्मे) हम में रमण करती है वह तुम्हारे में भी (रमस्व) रमण करे। जिसे मैं रमण कराता हूँ उसे आप भी अपने में रमण कराओ । जो (अस्मे) हमारा (बन्धु) भाई है वह (ते) आपका भी होवे और जो (रायः) विद्यादि और सुवर्णादि धन समूह आपके पास है वह (मे) मेरे पास भी हो । (तोतः) जानने, प्राप्त करने और हिंसा के साधन आप जो (रायः) विद्या, धन आदि की समृद्धि को प्राप्त करते हो वह (मे) मुझ में भी हो, जो मुझ में हैं वे (त्वे) तुझमें भी हों। ये (रायः) विद्या, राज्य धन की समृद्धि हैं वे सबके सुख के लिए प्रयुक्त हों। जैसे जानते, निश्चय करते एवं आचरण करते हुए तुम और हम (रायः) धन की (पोषेण) पुष्टि से कभी भी (मा वियौष्म) पृथक् न हों, वैसे सब होवें ।। ४ । २२ ।।

    भावार्थ

    इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमा अलङ्कार है ॥ सब मनुष्य जो सत्य विद्या और धर्माचरण से शुद्ध वाणी और जो विद्या तथा क्रिया से प्रयोग में आई हुई विद्युदादि विद्या है उसका सबको उपदेश करके, ग्रहण करा, सुख-दुःख की व्यवस्था को समान जानकर, सब ऐश्वर्य परोपकार में लगा कर सदा सुखी रहें । ऐसा व्यवहार कभी न करें कि जिससे अपने वा दूसरे के ऐश्वर्य की कभी हानि होवे ॥ ४ । २२ ।।

    प्रमाणार्थ

    (अदित्याः) अन्तरिक्षस्य । "अदितिरन्तरिक्षम्०" इत्यादि वेद मन्त्र से 'अदिति' शब्द से 'अन्तरिक्ष अर्थ गृहीत होता है। (इडायाः) 'इडा' शब्द निघं० (१ । ११) में वाणी-नामों में पढ़ा है। (अस्मे) अस्माकम् । यहाँ सर्वत्र 'सुपां सुलुक्०' [अ० ७ । १ । ३६] सूत्र से 'शे' आदेश है। (तोतः) यह शब्द गति-वृद्धि और हिंसा अर्थ वाली 'तु' धातु से बहुल करके औणादिक 'तन्' प्रत्यय करने पर सिद्ध होता है। इस मन्त्र की व्याख्या शत० (३ । ३ । १ । १४-११) में की गई है ॥ ४ ॥ २२ ॥

    भाष्यसार

    १. वाणी और विद्युत् कैसी है--यह वेद-वाणी तथा विद्युत् विद्वानों के सङ्ग से तथा उनका दान आदि से सत्कार करके प्रकाश और भूमि पर सर्वत्र स्तुति करने के योग्य हैं, अन्वेषण करने के योग्य हैं। पुष्टिकारक होम क्रिया के समान जानने योग्य हैं तथा प्राप्त करने योग्य हैं। विद्वान् लोग चहुँ ओर इसका प्रदीपन और संचालन करते हैं। यह विद्वानों में रमण करती हैं। यह विद्वानों की बन्धु (भ्राता) हैं। और उन्हें विद्यादि तथा सुवर्ण आदि धन प्राप्त कराती हैं। विद्वान् लोग इन्हें जानकर तथा प्राप्त करके और दुष्ट जनों का इससे ताड़न करके विद्या और धन की समृद्धि को प्राप्त करते हैं। यह विद्वानों की विद्या और धन की समृद्धि सबके सुख के लिये प्रयुक्त होती है। इस प्रकार वाणी और विद्युत् की महिमा को जानने वाले, निश्चयवान् तथा आचरणशील विद्वान् कभी भी धन की पुष्टि से वञ्चित नहीं होते। २. अलङ्कार--मन्त्र में वाचक शब्द लुप्त है, अतः वाचकलुप्तोपमा अलङ्कार है। उपमा यह है कि विद्वानों के समान अन्य जन भी वाणी तथा विद्युत् विद्या का उपदेश तथा ग्रहण करके ऐश्वर्य को प्राप्त कर उसे परोपकार में लगाकर सदा सुखी रहें तथा किसी के ऐश्वर्य की हानि न करें ।। ४ । २२ ।।

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (2)

    भावार्थ

    या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. सत्यविद्या व धर्माने संस्कारित झालेली वाणी किंवा शिल्पविद्येने प्रयुक्त केलेली विद्युत इत्यादी विद्यांची सर्व माणसांनी माहिती घेऊन तिचा अंगीकार करावा व सुखदुःख व्यवस्था समान समजून सर्व ऐश्वर्य परोपकारासाठी खर्च करावे. विद्या, धन इत्यादी ऐश्वर्याची हानी होईल असा व्यवहार कोणत्याही माणसाने करू नये.

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    पुनश्‍च, वाणी व विद्युत यांचे स्वरूप काय व कसे आहे, हा विषय पुढील मंत्रात प्रतिपादित आहे -

    शब्दार्थ

    शब्दार्थ -हे बुद्धिमान मनुष्यांनो, (देवयजने) विद्वज्जनाद्वारे केल्या जाणार्‍या या यज्ञात वा दानक्रियेत (आदित्याः) अंतरिक्षात (पृथिव्याः) व या पृथ्वीवर (इडायाः) वाणी वा वेदवाणीचे जे महत्त्वपूर्ण पद आहे, (स्वाहा) तसेच जसे यज्ञक्रियेमधे वेदवाणी (मूर्वन्) सर्वांच्या मूर्धस्थानी असे, आणि (घृतवत्) पुष्टिकारक घृताप्रमाणे राणीचे श्रेष्ठ महत्त्वाचे स्थान असते, त्या वेदवाणीचे उच्चारण करीत मी या यज्ञामधे अग्नीला (जिघर्मि) प्रदीप्त करतो. माझ्याप्रमाणे (त्वा) तुम्ही दखील त्या अग्नीला प्रदीप्त करा (हे हितैषी माणसांनो आपले कल्याणासाठी तुम्ही देखील माझ्याप्रमाणे वेदोच्चारण यव यजन करीत जा) (अस्मे) यजनामुळे आम्हांमधे जी विभूती वा ऐश्‍वर्य व्याप्त झाले आहे, तुम्ही लोकांमधे देखील (रमस्य) त्याचा प्रसार व्हावा (तुम्ही त्यापासून लाभान्वीत व्हा) (रमस्व) ज्याप्रमाणे मी यज्ञाद्वारे सर्वासाठी ऐश्‍वर्य वाढवीत आहे त्याप्रमाणे तुम्हीही वाढवा अशा प्रकारे एक समान कृत्यामुळे (यजनामुळे) जो (अस्मे) आमचा (बन्धु) भाऊ आहे, तो (ते) तुझा भाऊ होईल. (रायः) यज्ञाद्वारे वृद्धिगत विभूती विद्या (त्वे) जी तुझ्यात आहे, ती (मे) माझ्यासाठी होईल (तोतः) ज्ञातव्य व अप्तव्य असे जे (रायः) विद्याधन माझ्यात आहे, ते तुला मिळो किंवा मिळेल, आणि (रायः) तुझी व माझी समृद्धी सर्वांच्या सुखासाठी आहे, असे मानून व ठरवून तुम्ही, आम्ही व सर्वजण (रायस्पोषेण) धनाची पुष्टी वा सुबत्ता प्राप्त करू व त्या ऐश्‍वयर्यमय अवस्थेपासून (मा वियौष्म) आम्ही सर्वजण कधीही वंचित वा वियुक्त होऊ नये. (यज्ञाने विद्वानानी याज्ञिकांनी विद्या, समृद्धी प्राप्त करावी, ती सर्वांना द्यावी, सर्वांनी त्यांच्या प्रमाणेच ज्ञान व ऐश्‍वर्याचा प्रसार करावा व अशा दान परंपरेद्वारे सर्वजण सदा सुखी राहावेत, हा आशय आहे) ॥22॥

    भावार्थ

    भावार्थ - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमा अलंकार आहे (उपमा आहे, पण तिचा वाचक शब्द ‘जसे, ज्याप्रमाणे- यथे, तथा, लुप्त आहेत) मनुष्यांनी सत्यविद्या आणि धर्माने संस्कारित अशा वाणीच्या प्रयोग करावा तसेच विविध प्रयोग, कृती आदीद्वारे विद्युत आदी विद्यांचे ज्ञान सर्वांना द्यावे. स्वतः त्याचे लाभ ग्रहण करावेत व इतरांना द्यावेत. या कार्यात सुख मिळो वा दुःख, त्याची चिंता न करता आपले सर्व ऐश्‍वर्य परोपकारकार्यात व्यय करावे. तसेच कोणाही माणसाने असा व्यवहार वा कार्य कदापी करूं नये की ज्यामुळे कोणाच्या विद्या वा धन आदी ऐश्‍वर्याची हानी होईल (सर्वानी सर्वांचे भले करावे.) ॥22॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (3)

    Meaning

    O speech, I use thee in the heights of sky and the sacrificial places on the Earth. Thou art the preserver of vedic verses. May thou be enriched with high knowledge. May thou rest in us. May thou be united to us. Thou art rich. May I be full of riches. Let us not be deprived of abundant riches. May splendour reside in thee full of understanding.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    Energy and Word of the Divine, you are on top of the sky, in the middle of the earth, and in the chant of the divine verses in celebration of the devas in yajna. I light up and activate the energy and the Divine voice with rich libations of ghee and chant of the vaidic hymns. You too light up and activate this energy and the Divine voice. Come with us and rejoice. It is our brother, our love, yours too. Wealth is yours. Mine too. The wealth of knowledge, power and materials you gain. We too. Knowing, resolving and doing, we may never be void of this wealth of life for health and happiness.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    In the sacrifice for the bounties of Nature, I pour you on the head of the earth. On the earth you are the seat of intellect, rich with melted butter. Svaha. (1) Play with us. (2) We are your brethren. (3) Your riches(4) (are) my riches. (5) May we never be deprived of riches and nourishment. (6) Yours be the riches. (7)

    Notes

    Ajigharmi, pour down. From घृ क्षर:, to pour, to shine. Aditi, the earth. Idayah aspadam, seat of the intellect. Asme, वयम्, we. Viyausma, be deprived of. Toto rayah, तोत: त्वयि राय: संतु, yours be the riches.

    इस भाष्य को एडिट करें

    बंगाली (1)

    विषय

    পুনস্তে কীদৃশ্যাবিত্যুপদিশ্যতে ॥
    পুনরায় সেই বাণী ও বিদ্যুৎ কীরকম এই বিষয়ের উপদেশ পরবর্ত্তী মন্ত্রে করা হইয়াছে ॥

    पदार्थ

    পদার্থঃ- হে বিদ্বান্ মনুষ্য ! তুমি যেমন (দেবয়জনে) বিদ্বান্দিগের যজন বা দানে এই (আদিত্যাঃ) অন্তরিক্ষ (পৃথিব্যাঃ) ভূমি ও (ইডায়াঃ) বাণীকে (স্বাহা) সম্যক্ প্রকার যজ্ঞকারিণী ক্রিয়ার মধ্যে যাহা (মূর্দ্ধন্) সকলের ঊপর বর্ত্তমান (ঘৃতবৎ) পুষ্টি কারী ঘৃতের তুল্য (পদম্) জানিবার বা প্রাপ্ত হইবার যোগ্য পদবী (অসি) আছে অথবা যাহাকে আমি (আ জিঘর্মি) প্রদীপ্ত করি সেইরূপ (ত্বা) উহাকে প্রদীপ্ত কর এবং যাহা (অস্মে) আমাদিগের মধ্যে বিভূতি রমণ করে উহা তোমাদের মধ্যেও (রমস্ব) রমণ করুক । যাহাকে আমি রমণ করি উহাকে তুমিও (রমস্ব) রমণ কর । যে (অস্মে) আমাদিগের (বন্ধুঃ) ভাই সে (তে) তোমারও হউক, যে (রায়ঃ) বিদ্যাদি ধনসমূহ (ত্বে) তোমার মধ্যে আছে উহা (মে) আমার মধ্যে হউক, যে (তোতঃ) জানিবার প্রাপ্ত করিবার যোগ্য (রায়ঃ) বিদ্যাধন আমার মধ্যে আছে উহা তোমার মধ্যেও হউক (রায়ঃ) তোমার ও আমার সমৃদ্ধি সে সব সকলের সুখের জন্য হউক এই প্রকার জানিয়া, নিশ্চয় করিয়া বা অনুষ্ঠান করিয়া তুমি (বয়ম্) আমরা এবং সকলেরা (রায়স্পোষেণ) ধনের পুষ্টি হইতে (মা বিয়ৌষ্ম) বিচ্যুত না হই ॥ ২২ ॥

    भावार्थ

    ভাবার্থঃ–এই মন্ত্রে বাচকলুপ্তোপমালঙ্কার আছে । মনুষ্যদিগকে সত্যবিদ্যা, ধর্ম দ্বারা সংস্কারিত বাণী বা শিল্পবিদ্যা দ্বারা সংপ্রযুক্ত বিদ্যুতাদি বিদ্যা সকল মনুষ্যের জন্য উপদেশ বা গ্রহণ এবং সুখ-দুঃখের ব্যবস্থাকেও তুল্যই জানিয়া সকল এশ্বর্য্যকে পরোপকারে সংযুক্ত করা উচিত এবং কোনও মনুষ্যকে এমন ব্যবহার কদাপি করা উচিত নয় যাহাতে কাহারও বিদ্যা, ধন ইত্যাদি ঐশ্বর্য্যের ক্ষতি হয় ॥ ২২ ॥

    मन्त्र (बांग्ला)

    অদি॑ত্যাস্ত্বা মূ॒র্দ্ধন্না জি॑ঘর্মি দেব॒য়জ॑নে পৃথি॒ব্যাऽইডা॑য়াস্প॒দম॑সি ঘৃ॒তব॒ৎ স্বাহা॑ । অ॒স্মে র॑মস্বা॒স্মে তে॒ বন্ধু॒স্ত্বে রায়ো॒ মে রায়ো॒ মা ব॒য়ꣳ রা॒য়স্পোষে॑ণ॒ বি য়ৌ॑ষ্ম॒ তোতো॒ রায়ঃ॑ ॥ ২২ ॥

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    অদিত্যাস্ত্বেত্যস্য বৎস ঋষিঃ । বাগ্বিদ্যুতৌ দেবতে । ব্রাহ্মী পংক্তিশ্ছন্দঃ ।
    পঞ্চমঃ স্বরঃ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top